ერიკ ჰობსბაუმი "მოკლე მეოცე საუკუნე"

ნაწყვეტი ბრიტანელი ისტორიკოსის ერიკ ჰობსბაუმის წიგნიდან "მოკლე მეოცე საუკუნე"

კაპიტალისტურ სახელმწიფოების წარმატება დამოკიდებული იყო მის ინდუსტრიალიზაციაზე, რომელსაც სახელმწიფო გეგმავდა - საფრანგეთიდან დაწებული იაპონიამდე დამთავრებული. იმავდროულად მთავრობების პოლიტიკური ერთგულება სრული დასაქმებაზე და ნაკლები ხარისხით, ეკონომიური უთანაწორობის შემცირების მიმართ, ანუ მათი ორიენტაცია კეთილდღეობაზე და სოციალურ დაზღვევაზე გამოიღო ის შედეგი, რომ პირველად შეიქმნა ფუფუნების საგანთა მასიური სამომხმარებლო ბაზარი. ფუფუნების ამ საგნებმა გადაინაცვლეს ამის შემდეგ აუცილებელ საგანთა კატეგორიაში. რაც უფრო ღარიბია ადამინი, მით უფრო დიდი ნაწილი თავისი შემოსავლისა უნდა დახარჯოს, პირველად აუცილებელ საგნებზე (როგორიცაა საჭმელი) 1930-იან წლებში ისეთი მდიდარ ქვეყანაშიც კი როგორიცაა ამერიკის შეერთებული შტატები იყო, შემოსავლების ერთი მესამედი მიდიოდა საჭმელზე, მაგრამ უკვე 1980-იან წლების დასაწყისში ამ დანახარჯის რიცხვმა შეადგინა 13% სხვა დანარჩენი კი იხარჯებოდა სხვა პროდიქტებზე.

            ეკონომიკის ინტერნაციონალიზმმა, გაზარდა წარმოების უნარი მთელ მსოფლიოში. შესაძლებელი გახდა მეტი პროდუქტის შექმნა საერთაშორისო შრომის გადანაწილებით. თავდაპირველად ის შეზღუდული იყო ე.წ „განვითარებულ ქვეყნებით: ე.ი ამერიკულ ბანაკით. სოციალისტური სახელმწიფოები იზოლირებულნი იყვნენ, ხოლო ყველაზე დინამიურად განვითარებადი, მესამე სამყაროს სახელმწიფოები 1950-იან წლებიდან ამჯობინებდნენ დამოუკიდებლად განეხორციელებინათ გეგმიური ინდუსტრიალიზაცია და ჩაენაცვლათ იმპორტირებული საქონელი, საკუთარ საქონლით. რა თქმა უნდა დასავლური კაპიტალისტური სახელმწიფოები  ვაჭრობდნენ ჩანმორჩენილ მესამე სამყაროსთან, საკმაოდ წარმატებულად რადგან ვაჭრობის პირობები მათთვის სასურველი იყო - ისინი იაფად ყიდულობდნენ ნედლეულს და სუსრსათ. რაც მართლა შეიცვალა, ეს იყო განვითარებად ქვეყნების სამეწარმოო პროდიქცია. 1953 წლიდან ოცი წლის განმავლობაში დამზადებული პროდუქცია გაიზარდა ათჯერ, საერთაშორისო ვაჭრობაში მათი რაოდენობა ბაზრის 60% შეადგენდა.

            1975 წლიდან „დიდი შვიდეულის“ ქვეყნებზე მოდიოდა სამი მეოთხედი ავტომობილებისა მსოფლიოში. თუმცა მსოფლიოს ახალ სამრეწველო რევოლუცია ერთ კონკრეტულ რეგიონი არ მოუცვია.

            მთავარი მიმართულება წარმოადგენდა კაპიტალიზმის რესტრუქტურიზაცია და ინტერნაციონალური ეკონომიკის განვითარება. „ოქროს ხანა“ მიღწევები არ შეიძლება მხოლოდ ტექნიკურ რევოლუციით ავხსნათ. მაღალი ტექნოლოგიების გავლენა სამოქალაქო მრეწველობაში გახდა მასობრივი 1973 წლიდს შემდეგ, როდესაც გარღვევა მოხდა ინფორმაციულ ტექნოლოგიებში და გენური ინჟინერიაში. შესაძლოა მთავარი მიღწევები, რომელმაც შეცვალა სამყარო, მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ, იყო მიღწევები ქიმიაში და ფარმაკოლოგიაში, რომელმაც მალევე მოახდინა გავლენა დემოგრაფიულ მდგომარეობაზე მესამე სამყაროში, მისი კულტურული შედეგები მოხდა რამოდენიმე ხნის შემდეგ 1960-1970-იან წლებში ე.წ „სექსუალურ რევოლიციით“, ანტიბიოტიკების წყალობით (რომლებიც მეორე მსოფლიო ომამდე არ იცოდნენ, რომლის მეშვეობითაც სექსუალურ აღვირახსნიობის მტერი - ვენერიული დაავადებები, ადვილად განკურნებადი გახდა და ასეცე ჩასახვის საწინააღმდეგო აბების მეშვეობით, რომელიც 1960-იან წლებიდან ფართოდ გავრცელებული გახდა. (1980-იან წლებში სპიდის აღმოჩენის შემდეგ სექსი კვლავ რისკის შემცველი გახდა)

            მეორე მსოფლიო ომის შემდგომ კაპიტალიზმს კროლანდმა უწოდა „რეფორმირებული ისე რომ ვერ იცნობ“ ან ბრიტანეთის პრემიერ-მინისტრის ჰაროლდ მაკმილდონის მიხედვით „ახალი ვერსია ძველი სისტემის“

            გადალახეს რა პირველი და მეორე მსოფლიოომის შორის დაშვებული შეცდომები, ის არა მარტო დაუბრუნდა თავის ჩვეულ ფუნქციას „დასაქმების მაღალი დონის და ეკონომიკური ზრდის გარკვეული ხარისხის შენარჩუნება“  დაიდო შეთანხმება ეკონომიკურ ლიბერალიზმს და სოციალ დემოკრატიებს შორის, რომელიც ძალიან წააგავს თავის ფორმით ცოლ-ქმრულ კავშირს და რომელმაც ძალიან ბევრი გადმოიღო საბჭოთა კავშირისგან. ეს უკანასკნელი იყო პიონერი ეკონომიკურ დაგემარებაში. სწორედ ამიტომ თავისუფალი ბაზრის იდეის ორთოდოქსების მხრიდან თავდასხმები რეფორმირებულ კაპიტალიზმზე ასე გაძლიერდა 70-იან და 80-იან წლებში. ეს მოხდა მაშინ როდესაც პოლიტიკა რომელიც აგებული იყო, ზემოთ ნახსენებ კავშირზე, აღარ იყო ეკონომიკურად წარმატებული. სპეციალისტები როგორიც იყო ჰაიეკი (ავსტრიელი) რომელიც არასოდეს არ იყო პრაგმატიკოსი და თანახმანი იყვნენ საკუთარი სურვილის საწინააღმდეგოდ ეცნოთ, ის რეალობა რომ ეკონომიკური მოღვაწეობა რომელიც ეწინააღმდეგობდა სახელმწიფოს ჩარევას ეკონომიკაში, შეიძლება ყოფილიყო წარმატებული. თუმცა მათ მოჰყავდათ მტკიცებულებები რომლებიც უარყოფდნენ ასეთ შესაძლებლობას. მათ სწამდათ ფორმულა „თავისუფალი ბაზარი = თავისუფალ პიროვნებას“ ისინი გმობდნენ ნებისმიერ გადახრას ამ პრინციპისგან და ხედავდნენ ასეთ გადახრაში „გზა მონობისკენ“ („გზა მონობისკენ“ ჰაიეკის წიგნი 1944 წ) ეს სპეციალისტები იცავდნენ ბაზრის სისუფთავის პრინციპს, დიდი დეპრესიის პერიოდში. ისინი აგრძელებდნენ იმ პოლიტიკის დაგმობას რომელმაც „ოქროს პერიოდი“ მართლა გაავსო ოქროთი, და ეს მიუხედავად იმისა სამყარო ხდებოდა კიდე უფრო მდიდარი, ხოლო კაპიტალიზმმა პოლიტიკურ ლიბერალიზმთან ერთად, კვლავ განიცადა აყვავება, ბაზრის  და მთავრობის ურთიერთქმედების საფუძველზე, თუმცა აღნიშნულ პერიოდში 1940-1970-იან წლებში ამ ძველ წარმოდგენების მომხრეებს არავინ არ უგდებდა ყურს.

            ჩვენ არ გვაქვს მიზეზი რომ ეჭვი შევიტანოთ იმაში, რომ კაპიტალიზმი იყო განზრახ რეფორმირებული, უკანასკნელ საომარ წლების შემდეგ, იმ ამერიკელ და ბრიტანელ პოლიტიკოსების მიერ, ვისაც ამის საშუალება გააჩნდა.

            კატასტროფა ომთაშორისო პერიოდში, რომლის განმეორებაც არ შეიძლებოდა, იყო განპირობებული მსოფლიო ვაჭრობის და ფინანსური სისტემის კრახით. ადრინდელი მსოფლიო ეკონომიკურ სისტემას ბრიტანული ეკონომიკა და მისი ვალუტა - ფუნტ სტერლინგი ასტაბილურებდა. პირველი და მეორე მსოფლიო ომებს შორის ბრიტანული ფუნტ სტერლინგი უკვე აღარ იყო საკმაოდ მყარი, რომ იგივე როლი შეესრულებინა, ამ როლის შესრულება მხოლოდ შეერთებულ შტატებს შეეძლო. დიდი დეპრესია გამოწვეული იყო თავისუფალი ბაზრის შეუზღუდაობით. ამიტომ, ამიერიდან ბაზარი საჭიროებდა სახელმწიფოს დაგეგმარება და ეკონომიკის მართვას ხოლო, სოციალური კუთხით დაუშვებელი იყო მასობრივი უმუშევრობის (რომელიც თავისუფალ ბაზრის შედეგად მოხდა) განმეორება.

            სახელმწიფო მოღვაწეები რომლებიც ანგლო-საქსურ ქვეყნებს არ მიეკუთვნოდნენ,  ჰქონდათ მცირე გავლენა მსოფლიო ვაჭრობასა და ფინანსურ სისტემაზე, მაგრამ ემხრობოდნენ, ძველ ლიბერალურ ეკონომიკის ანუ თავისუფალ ბაზრის შეცვლას. სახელმწიფო დაგეგმარება და ეკონომიკის მართვა არ იყო ზოგიერთ ქვეყნებისთვის სიახლე, მათ შორის საფრანგეთისთვის და იაპონიისთვის. სახელმწიფო საკუთრება და სამეწარმო განვითარების რეგურილება, იყო გავრცელებული დასავლეთ ევროპის ქვეყნებში 1945 წლის შემდეგ. ეს საკითხი არ იყო მხოლოდ იდეური უთანხმოება სოციალისტებსა და ანტისოციალისტებს შორის, ხოლო საერთო ნაბიჯი მარცხნივ, გახადა მემარცხენეობა უფრო მნიშვნელოვანი, ვიდრე ის ომამდე იყო, ეს კარგად ჩანს 1947 წლების ფრანგულ და იტალიურ კონსტიტუციებში. სახელმწიფო სექტორი ნორვეგიაში ასრულებდა უფრო მცირე როლს ვიდრე გერმანიის ფედერაციულ რესპუბლიკაში, რომელიც არ იყო ეკონომიკის ნაციონალიზაციის მოხრე.

            რაც შეეხება სოციალისტურ პარტიებს და მუშათა მოძრაობებს, რომელიც ფართოდ იყო გავრცეკლებული ომის შემდგომ ევროპაში. ისინი შეეწყვნენ რეფორმირებულ კაპიტალიზმს, რადგან პრაქტიკული ხედვით ისინი არ აწარმოებდნენ საკუთარ დამოუკიდებელ ეკონომიკურ პოლიტიკას, კომუნისტების გამოკლებით, რომელიც ხელისუფლების ხელში აღებას ცდილობდნენ და შემდეგ სსრკ-ს მოდელის გადმოღება ეწადათ. პრაგმატიკული მემარცხენეები სკანდინავიაში დატოვა კერძო სექტოპრი ხელშეუხებელი. ბრიტანული ლეიბორისტული ხელისუფლება 1945 წლის შემდეგ, არ დაიწყო რეფორმირება და არ გამოხატა არანაირი ინტერესი დაგეგმარებიადმი, რომელიც იყო ცოტა უცნაური.  ფრანგული არასოციალისტურ ხელისუფლებასთან შედარებით, რომელმაც გეზი დაგეგმარების მოდერნიზაციას მოკიდა ხელი. მემარცხენეებმა პრაქტიკულად აიღეს ორიენტაცია, რათა საკუთარი ამომრჩევლები მუშების  სოციალურ რეფორმირებას, მაგრამ მათ არ ჰქონდათ პროგრამა კაპიტალიზმის დამხობის გარდა (თუმცა არც ერთმა სოციალისტურმა სახელმწიფომ არ იცოდა, ეს როგორ განეხორციელებინა, არც ცდილობდნენ მის განხორციელებას), ხოლო იმისთვის რომ დაეფინანსებინათ თავის პროექტი, დაიწყეს კაპიტალისტური ეკონომიკის აყვავება. მემარცხენეებს აწყობდათ რეფორმირებული კაპიტალიზმი (ლეიბორისტულ და სოციალ-დემოკრატიულ მოდელებს).

            ერთი სიტყვით სხვადასხცა მიზეზების გამო პოლიტიკოსები, ჩინოვნიკები და უამრავი ბიზნესმენი, ომის შემდგომ დასავლეთში, იყვნენ დარწმუნებულნი იმაში, რომ სახელმწიფოს მხრიდან ჩაურევლობა ანუ ძველ თავისუფალ ბაზარზე ლაპარაკიც კი, არ შეიძლებოდა გამართულიყო. მკვეთრად იყო გამოკვეთილი პოლიტიკური მიზანი - მთლიანი დასაქმება, კომუნისტების შეჩერება, ჩამორჩენილ და დანგრეულ ეკონომიკის მოდერნიზაციის რეჟიმებიც კი, რომლებიც ლიბერალურ ეკონომიკის ერთგულები იყვნენ, მოახდინეს აქამდე არნახული „სოციალისტური“ პოლიტიკის მიღება. ბრიტანეთმა და აშშ-მ დაიწყეს სოციალისტური მოდელის დანერგვა, სამხედრო ეკონომიკებში. მომავალი იყო შერეულ ეკონომიკურ სტილის ეკონომიკების. თუმცა იყო მომენტები, როცა ძველი ტრადიციული ფიქსირებული ზომიერების, ვალუტის სტაბილურობის და მყარი ფასებს აქცევდნენ ყურადღებას, თუმცა უკვე მთავარი როლი აღარ ეკავა. 1933 წლიდან ინფლაცია და ფინანსური დეფიციტი აღარ აშინებდა ეკონომისტებს, მაგრამ მაინც უფრთხოდნენ მათ.

            ეს იყო სერიოზული ცვლილებები, სწორედ მათ უბიძგეს ამერიკის სახელმწიფო მოღვაწეს კლასიკური კაპიტალიზმის მიმდევარს ა.ჰარისონს 1946 წელს წარმოექვა შემდეგი სიტყვები „ჩვენი ქვეყნის მოქალაქეებს, მეტი აღარ ეშინიათ ისეთი სიტყების როგორიც  არის - „დაგეგმარება“... მათ აღიარეს ის ფაქტი, რომ მთავრობა უნდა ადგენდეს საკუთარ გეგმებს ისევე, როგორც ამას აკეთებენ ცალკეული მოქალაქეები“ სწორედ ამ ახალი ტენდენციების გამო ჟან მონე (1888-1979) რომელიც იყო ეკონომიკური ლიბერალიზმის და ამერიკული ეკონომიკის დამცველი, გადავიდა ფრანგულ ეკონომიკურ დაგეგმარების გულმხურვალე მომხრეთა ბანაკში. ამ  ტენდენციებმა გარდაქმნეს ეკონომისტი ლორდ ლაიონელ რობინსი, რომელიც იყო თავისუფალი ბაზრის მომხრე და ერთ დროს იცავდა ტრადიციულ კაპიტალიმს კეინსისგან, და აქციეს ის ბრიტანული ნახევრადსოციალისტური სამხედრო ეკონომიის ხელმძღვანელად. თითქმის 30 წლის განმავლობაში, პირველ რიგში ამერიკაში, დასავლელ თეორეტიკოსებსა და პოლიტიკოსებს შორის არსებობდა თანხმობა იმასთან დაკავშირებით თუ რა არ უნდა ეკეთებინათ არაკომუნისტურ ქვეყნებში, ყველას სურდა წარმოედგინა ეკონომიკური ზრდა, საერთაშორისო ვაჭრობის გაფართოება, მთლიანი დასაქმება, ინდუსტრიალიზაცია და მოდერნიზაცია და ყველა ცდილობდა  განეხორციელებინა ზემოთ ჩამოთვლილი მიზნები. თუ კი საჭირო გახდებოდა, სახელმწიფოს სისტემატური კონტროლით და შერეული ეკონომიკის განხორციელებით და ასევე მუშათა მოძრაობებთან თანამშრომლობით, იმ პირობით თუ კი ისინი კომუნისტურ მოძრაობებად არ გარდაიქმნებოდნენ „ოქროს  ხანა“ არ იქნებოდა ოქროსი, რომ არ შეთანხმებულიყვნენ იმაზე, რომ კაპიტალიზმის გადარჩენისთვის საჭირო იყო კაპიტალიზმის საკუთარ თავისგან გადაერჩინათ.

            იმის მიუხედავად, რომ კაპიტალიზმის რეფორმირება მოხდა, უნდა გავავლოთ საზღვარი, ორ რამეს შრის, რის გაკეთებაც აქამდე არ მოიაზრებოდა და ახალი ეკონომიკური სამზარეულოს სპეციფიკურ რეცეპტებს და ამ რეცეპტების ეფექტურობას შორის. რთულია ამაზე მსჯელობა, ეკონომისტები როგორც პოლიტიკოსები, ყოველთვის ცდილობდნენ წარმატება საკუთარ შორსმჭვრეტელობით ხოლო „ოქროს ხანა“ ისეთი სუსტი ეკონომიკები როგორიც იყო ბრიტანეთი ვითარდებოდა და ყვაოდა, ერთი შეხედვით საკმარისი საფუძველი იყო საკუთარი ნიჭს დატკბობისთვის, და მაინც გაწონასწორებულმა პოლიტიკამ, მოიტანა განსაცვიფრებელი წარმატებები. ასე მაგალითად 1945-46 წლებში საფრანგეთი შეგნებულად ეკონომიკრი დაგეგმარების გზას, იმისთვის რათა საკუთარი მრეწველობის მოდერნიაზაცია განეხორციელებინა. საბჭოთა იდეების ასეთნაირმა ადაპტაციამ, რომელიც უკავშირდებოდა კაპიტალიზმის შერეულ ეკონომიკას, აღმოჩნდა საკმაოდ ეფექტური, რამეთუ საფრანგეთი 1950-79 წლებში იწყებს ყველაზე უფრო სწრაფად ვიდრე სხვა სახელმწიფოები, ამერიკის დაწევას, წარმატების ეფექტურობის კუთხით, „გერმანიაზე სწრაფადაც კი“ საფრანგეთი რომელიც აქამდე მიიჩნეოდა ეკონომიკურ ჩამორჩენილობის სიმბოლოდ, მაგრამ მოდით მივანდოთ ეკონომისტებს, ცნობილ მოკამათეებს განსაჯონ იმ ეკონომიკურ პოლიტიკის ღირსებები, ნაკლოვანებები და ეფექტურობა, რომელსაც ატარებდა სხვადასხცა მთავრობა „ოქროს ხანის“ პერიოდში.