პოზიტივისტური ისტორიოგრაფიის კრიტიკა

პოზიტივიზმი შეგვიძლია მივიჩნიოთ ფილოსოფიურ მიმდინარეობად, რომელმაც თავის სამსახურში ჩაიყენა ზუსტი მეცნიერებები. მაგრამ პოზიტივიზმს გააჩნდა საკუთარი, ძალიან ზერელე წარმოდგენები იმის შესახებ თუ რა არის ზუსტი მეცნიერება. პოზიტივისტები ფიქრობდნენ, რომ მეცნიერული ისტორია ორი ელემენტისგან შედგებოდა: 1) ფაქტების დადგენისგან და 2) სამეცნიერო ისტორიული კანონების დადგენას. ფაქტები დგინდებოდა უშუალოდ გრძნობად აღქმადობით, ხოლო კანონები კი ფაქტების განზოგადებით, ინდუქციის მეშვეობით. პირველი მიზნის მისაღწევად, პოზიტივისტებს დაიწყეს ფაქტების კრიტიკული ანალიზი და მათი სანდოობის დადგენა, ისეთი პოზიტივისტები როგორიც იყვნენ მომმზენი ან მეიტლენდი გახდნენ ისტორიული დეტალების საუკეთესო მცოდნენი. მსოფლიო ისტორიის შექმნის მიზანი, მიჩნეული იყო როგორც უვარგისი ოცნება და იდეალად ისტორიულ ლიტერატურაში იქცა მონოგრაფიები. ამ სკოლამ ისტორია გადააქცია მხოლოდ ისტორიული წყარიების აღმომჩენ მეცნიერებად. ამ ნაკლოვანების შესახებ ცნობილმა ისტორიკოსმა ოგიუსტ კონტმა მოითხოვა, რომ ისტორიული ფაქტები გამოყენებული ყოფილიყო უფრო მნიშვნელოვან და საინტერესო საქმეში, ვიდრე ის რაც თვითონ წარმოადგენდა ეს ფაქტი. კონტმა დაყო მეცნიერებების მიზნები: ფაქტების აღმოჩენა ისტორიკოსების პრიროგატივა იქნებოდა, ხოლო ამ ფაქტებს შორის მიზეზ-შედეგობრივი კავშირი სოციოლოგებს მიანდო. ამ მეთოდით სოციოლოგებმა მოირგეს ზეისტრიკოსის ფუნქცია, რომლებსაც ისტორია მეცნიერების კატეგორიაში უნდა აეყვანათ, ანუ სამეცნიეროდ გაეზრებინათ ისტორიული ფაქტები, რომლებსაც ისტორიკოსი მხოლოდ ემპირულად აღიქვამდა.

ამის გარდა პოზიტივისტური სკოლა ისტორიულ მეცნიერებას იგებდა, როგორც ბუნებრივ პროცეის იდენტურს, რომელიც ბუნებრივი კანონებით შეიძლება ახსნილიყო. 1859 წელს როდესაც დარვინმა თავის ცნობილ ნაშრომი „სახეობათა წარმოშობის შესახებ“ გამოსცა, ევოლუციურმა იდეამ მალევე დიდი გავლენა გავლენა მოახდინა მეცნიერულ აზროვნებაზე და მათ შორის პოზიტივისტურ სკოლაზეც. ამ სიმბიოზმა თავდაპირველად ძალიან ცუდი შედეგი გამოიღო თეორიულ საკითხებზე: მიჩნეული იყო რომ ბუნებრივი ევოლუცია ავტომატურად პროგრესს უზრუნველყოფდა. ამ მიდგომებით ისტორიული პროგრესი პირდაპირ დაკავშირებული იყო ბიოლოგიურ ევოლუციასთან და ის რაც ბუნებაში ხდებოდა, ისტორიული მეცნიერება მას უბრალოდ იმეორებდა (მისი ნაწილი იყო).

ისტორიკოსებმა დაიწყეს ახალი მეთოდის - ფილოლოგიური კრიტიკის გამოყენება, ფაქტებთან მიმართებაში. მათ დაიწყეს თავად ფაქტების, წყაროების ავტორების შესწავლა და კრიტიკა. მაგალითად ბართლოდ ნიბურმა დაიწყო ლივიუსის შესწავლა და დაადგინა რომ ის რასაც აქამდე მიიჩნევდნენ ადრეულ რომაულ ისტორიად, ყოფილა მოგვიანებთ შექმნილი, პატრიოტული მიზნებით გამოგონილი ისტორია. ნიბურმა დაიწყო სხვადასხვა ლიტერატურული ტექსტების ძველი რომის ისტორიის რეკონსტრუქცია. ამ მეთოდების გამოყენებებმა აქტიურად, აჩვენა რომ პოზიტივიზმს უკვე აღარ შეეძლო ახალი არაფრის შემოთავაზება. რანკესეულმა პრინციპმა რომ „ისტორიკოსმე არ უნდა შეაფასოს ფაქტი, მისი საქმეა - თქვას, როგორი იყო ფაქტი“, ისტორიული მეცნიერება აქცია კვაზიმეცნიერაბად, რადგან ამ მოვლენას ჰქონდა ორი მეთოდოლოგიური წესი 1) ყველა ფაქტი შეიძლება შეცნობილიყო ცალკე, ამან გამოიწვია ის რომ საერთო ისტორული სფერო დაყოფილი იყო უამრავ ფაქტებით, რომელიც თვითიეული მეთგანი ცალკე უნდა ყოფილიყო განხილული და 2) ითვლებოდა რომ ყველა ფაქტი იყო არა მარტო დამოუკიდებელი ერთმაენთისგან, არამედ დამოუკიდებელი შემეცნებისგან, ამიტომ ისტორიკოსების მიერ ისტორიკოსთა მოსაზრებები ამის შესახებ უნდა ყოფილიყო გაუქმებული. ამ მეთოდოლოგიურმა წესს ჰქონდა პლიუსები, პირველი: ისტორიკოსები დეტალების მიმართ გახდნენ უფრო ყურადღებიანები დამეორე: ისტორიკოსები გახდნენ, ისტორიულ კვლევის დროს საკუთარი ემოციურ რეაქციებისგან თავისუფალები. მაგრამ სინამდვილეში ორივე ეს წესი იყო მცდარი, რადგან პირველ შემთხვევაში მიიჩნეოდა რომ ისტორიული მეცნიერებისკვლევი ობიექტი იყო მიკროსკოპული პრობლემის კვლევა ან მიკროსკოპული პრობლემების ერთობლიობის კვლევა. ხოლო მეორე მეთოდი ისტორიკოსებს უკრძალავდა ფაქტების შეფასებით ანალიზს და შესაბმისად ისეთ საკითხებზე მსჯელობას როგორიც იყო: „იყო თუ არა, ესა თუ ის პოლიტიკა სწორი?“, „იყო თუ არა ესა თუ ის ეკონომიკა ჯანსაღი?“ და ა.შ. ეს მეთოდი ასევე უკრძალავდა ისტორიკოსებს, წინა თაობების ისტორიკოსების დასკვნების უარყოფას ან გაზიარებას, მაგალითად პოზიტივისტებს შეეძლოთ ყველა ფაქტი ეთქვათ კონკრეტული რელიგიური მიმდინარეობის შესახებ, მაგრამ მათ არ შეეძლოთ ისეთი საკითხებზე ემსჯელათ როგორიცაა „რა დამოკიდებულება ჰქონდა ჩვეულებრივ ადამიანს ამ კლუტთან მიმართებაში?“, „როგორი იყო წინა თაობის დამოკიდებულება?“, „რა ემოციებს იწვევდა ესა თუ ის რელიგიური და საკრალური ქმედება ადამიანებში?“ და ა.შ. ისტოიული ფაქტების შეფასებაზე უარის თქმამ გამოიწვია ის, რომ ისტორია გახდა მხოლოდ ისტორია გარე მოვლენების და არა ისტორია აზრის, რომლისგანაც ეს მოვლენები ამოიზარდნენ. ამიტომ რანკედან დაწყებული ფრიმენთან დამთავრებული, პოზიტივისტური ისტორია იგნორირებას უკეთებდა ხელოვნების, რელიგიის, მმეცნიერების და ა.შ ისტორიებს იმიტომ რომ არ შეეძლო გამკლავებოდა მას. პოზიტივისტური სკოლის ისტორიოგრაფიას ახასიათებდა პოლიტიკური ისტორიის წერა „წყაროებზე დაყრნობით“.



რა არის ფაქტი? პოზიტივისტური თეორიიდან გამომდინარე - ფაქტი არის, ის რაც უშუალოდ მოცემულია შემეცნებისთვის. ზუსტ მეცნიერებაში ფაქტი - არის ემპირული მოცემულობა. მაგალთად ლაბორატორიის თაგვს კონკრეტული ბაქტერიის შეყვანის შემდეგ, კონკრეტული შედეგი ექნება, თუ კი ჩვენ არ დავიჯერებთ ამას, შესაძლებელია მეორე თაგვზე იგივე პროცედურა გავაკეთოთ და იგივე შედეგი მივიღოთ. მაგრამ ისტორიულ მეცნიერებაშ „ფაქტს“ გააჩნია განსხვავებული მნიშვნელობა. ვთქვათ ის ფაქტი რომ მეორე საუკუნეში ლეგიონერები ივსებოდნენ იტალიის გარდა სხვა პროვინციებიდან არ გვაქვს ემპირულად მოცემული. ჩვენ ამ ფაქტზე მივდივართ ლოგიკის მეშვეობით. მაგალითად სოსო მარგიშვილის წიგნი „მითები და რეალობა დავით აღმაშენებლის მეფობის შესახებ“, სადაც იგი დიდგორის ბრძოლაში მონაწილე ჯარისკაცთა რაოდენობას კრიტიკულად აღიქვავს, მთლიანად ლოგიკის მეშვეობით აღმოჩენილი ფაქტებია. ჩვენ ამ ფაქტების აღმოჩენის დროს მივდივართ ლოგიკურ ინტერპრეტაციის მეშვეობით, რომელსაც გააჩნია რთული სამეცნიერო მეთოდები და წესები. პოზიტივისტური სკოლის ყალბი და ზერელე წარმოდგენები ზუსტი მეცნიერებისა და ისტორიული მეცნიერების დაკავშირებამ არ მისცა ისტორიას ის შედეგი, რომელიც ფუნდამენტურ ისტორიულ შეკითხვებს გასცემდა პასუხს.

სიმულაციური მდგომარეობა. ნაწილი I

ისტორიის განვითარების პროგრესისტული ხედვა





ისტორიოგრაფიაში არსებობს განსხვავებული სკოლები, რომლებიც ცდილობენ ახსნან ისტორიული პროცესები. ზოგადად პროგრესისტულ იდეებზე ჩამოყალიბებულმა სხვადასხვა ისტორიულმა სკოლებმა შეგვაჩვიეს ფიქრი იმის შესახბ, რომ განვითარების სწორხაზოვანი გზა არსებობს, რომელიც ყველამ უნდა გაიაროს. ამ სწორხაზოვან განვითარებაში ზოგი ხალხები, ერები თუ სახელმწიფოები უფრო წინ დგანან, ზოგი კი ჩამორჩებიან. მათ შორის განსხვავება მდგომარეობს დროში. უფრო რომ გავამარტივოთ ეს ყველაფერი, არსებობს განვითარების ერთი გზა და ამ გზაზე ზოგი უფრო განვითარებულია, ზოგი კი ჩამორჩენილი. ამ იდეის მატარებელი იყო ასევე საბჭოთა სკოლაც, რომელიც მარქსისტულ ინტერპრეტაციებზე აგებდა სხვადასხვა ისტორიულ თეორიებს. აქედან გაჩნდა მოსაზრება, რომ ქართველები უფრო განვითარებული ერია, ხოლო ვთქვათ აფხაზები უფრო ჩამორჩენილი ხალხია.


ამ მსოფლმხედველობაში აუცილებლად დგას საკითხი ისტორიის დასასრულის, ანუ ისტორია როგორც პროცესი, რომელიც ა-წერტილიდან მიდის მის დასასრულამდე ბ-წერტილამდე. როგორც ეს მოგვიანებით ფრენსის ფუკუამამ თავის ნაშრომში „ისტორიის დასასრულში“ წარმოაჩინა, ისტორიის დასასრული მისი მოსაზრებით არის ლიბერალური დემოკრატია. ასევე სხვადასხვა იდეოლოგიის თუ მსოფმხედველობის პროგრესისტულ მიმდინარეობებიც ამტკიცებენ ისტორიის საბოლოო მიზანის არსებობას, ხოლო ეს მიზანი თუ რა არის მისი ინტერპრეტაციები სხვადასხვა სკოლის მიერ სხვადასხვანაირად ხდება.


მთავარი რაც ამ მსოფმხედველობამ, პოლიტიკურ გადათარმნის დროს ერთ-ერთი პირველი შექმნა, იყო ევროცენტრისტული მიდგომა. დავაკონკრეტებ, ისტორიის განვითარების მსგავსი მოდელი გაჩნდა ევროპულ ცივილიზაციაში და არა სხვაგან. თუ ჩვენ გადავხედავთ სხვადასხვა აღმოსავლურ ისტორიული აზრს, ვნახავთ რომ მათი შემოთავაზებული ისტორია იყო „დაცემის ისტორია“, ანუ ოქროს ხანიდან - დაცემამდე განვლილი ისტორია. ეს მიდგომა გვხდება როგორც ძველ ბერძნებში, ისე ქრისტიანულ, ისლამურ თუ აღმოსავლურ მსოფლმხედველობაში. მოდერნიზაციის პირველ ტალღების დროს, იცვლება ეს მიდგომა და ბრუნდება განვითარების ცენტრის იდეა. კაცობრიობის განვითარების ცენტრად მიჩნეული იყო ევროპა, ხოლო მისი ექსპანსიონიზმის მართლდებოდა „კულტურის შეტანით“. მოგვიანებით ამ პროცესებს კარგად აღწერს ედვარდ საიდი თავის ნაშრომში „ორიენტალიზმი“, სადაც გვაჩვენებს თუ როგორ ახდენდნენ დასავლური იმპერიები აღმოსავლეთის ორიენტალიზაციას.




XIX-XX საუკუნეებში დასავლურ სამეცნიერო აზროვნებაში (როგორიც იყვნენ ვთქვათ ლ.მორგანი და სხვები) ჩდნება კაცობრიობის დაყოფის სისტემატიზირება. ეს დაყოფა შეიძლება ჩავთვალოთ დასავლელი ადამიანის მიერ დანარჩენი მსოფლიოს დაყოფის პოლიტიკური მცდელობაც, რომელიც დასავლურ ცივილიზაციას აპრიორი ჰეგემონიას შეუნარჩუნებს და ამიერიდან ის ხდება სამეცნიერო აზრის ნაწილი, რომელიც დასავლურ აკადემიურ აზრის დისკურსიებში ჯდება. ესეთი დაყოფა კაცობრიობის, მარტივად რომ შევაჯამოთ შეიძლება სამი ეტაპი გამოვყოთ:


1) ცივილიზაცია


2) ბარბაროსობა


3) ველურობა


მსგავსი მოდელის მიხედვით აპრიორი დასავლეთი ცივილიზებურ სამყაროს მთავარ ნაწილად მიიჩნეოდა, რომელსაც უნდა ჰქონოდა დომინანტი, პოზიტიური ჰეგემონიის როლი სამყაროში. ბარბაროსებად ძირითადად განვითარებული აზრიის ხალხები და სახელმწიფოები მიიჩნეოდნენ, რომლებსაც ჰქონდათ განვითარების მაღალი დონე, მაგრამ კულტურულად განსხვავდებოდნენ დასავლეთისგან და ეს განსხვავება ჩამორჩენილობად აღიქმეოდა, ამიტომ მათი სუვერენიტეტი შეზღუდული უნდა ყოფილიყო იქამდე სანამ ისინი არ გაცივილიზდებოდნენ (იგულისხმებოდა ვესტერნიზაცია). მათი გაცივილიზირება დასავლეთის მისიას წარმოადგენდა. ხოლო ველუერების სუვერენიტეტი ფიქცია იყო (ველურებად მიიჩნეოდნენ აფრიკელი, ამერიკელი და ავსტრალიელი აბორიგენები) ამიტომ მათი დაპყრობა არ წარმოადგენდა არავითარ პრობლემას მაშინდელ აზროვნებიდან გამომდინარე.









დასავლეთის აღზევება




XVI საუკუნიდან ევროპული სახელმწიფოები ხდებიან მსოფლიოს დომინანტი სახელმწიფოები და იწყება დასავლური ცივილიზაციის აღმავლობას. ამის გამომწვევ მიზეზებად შეგვიძლია ბევრი რამე მივიჩნიოთ, პირველ რიგში აზიის გულგრილობა იმპერიალისტურ სისტემის მიმართ. მაგალითად 1416 წელს ჩინეთს, რომელსაც იმ პერიოდში ჰყავდა ყველაზე დიდი ფლოტი მსოფლიოში, მიაღწია აღმოსავლურ აფრიკულ სანაპიროებს, მაგრამ იმის ნაცვლად რომ დაეწყო კოლონიზაცია, ჩინეთმა შეცვალა პოლიტიკური პროგრამა და აღარ გააგრძელა ოკეანეს მიღმა ტერიტორიების შესწავლა და ჩაიკეტა საკუთარ ისტორიულ სამშობლოში, რამაც მნიშვნელოვანი ეკონომიკური პოტენციალი დააკარგინა, ხოლო ევროპელებს მიცა საშუალება ერთპიროვნული ჰეგემონები გამხდარიყვნენ კოლონიზაციის საკითხში. თუმცა მეორე მხრივ, ამან აჩვენა ცივილიზაციური და ანთროპოლოგიური განსხვავება დასავლეთსა და აღმოსავლეთს (ჩინეთს) შორის, ჩინეთი რომელიც არ ანთროპოლოგიურად არ იყო მიდრეკილი იმპერიალიზმისკენ, არაიმპერიალისტობა აღმოჩნდა მისი ცივილიზაციური მახასიათებელი.


ასევე მნიშვნელოვანი განსხვავება იყო არა მარტო ვაჭრობასთან დამოკიდებულება, რამდენადაც, არამედ ზოგადად ევროპელებს სწამდათ სისასტიკის და დაუნდობლობის, იგივე ჩინელებისგან განსხვავებებით. ევროპელებმა იცოდნენ, რომ ახალ სავაჭრო გზების ძიებაში მათ შეხვდებოდათ წინააღმდეგობა და ამისთვის ძალადობის პოლიტიკას პირველ რიგში იყენებდნენ. როდესაც ესპანელებმა აღმოაჩინეს ამერიკის კონტინენტი, აბორიგენი მოსახლეობა მათ საკმაოდ კარგად შეხვდა, ზოგიერთმა ტომმა ისინი ღმერთებადაც კი აღიქვეს. ხოლო ევროპელებმა რაც პირველი გამოიყენეს, იყო ძალადობის პოლიტიკა მათ წინააღმდეგ, ისინი არა მარტო არ შევიდნენ კოპერაციაში და თანამშრომლობაში მათთან, არამედ მათ განიხილავდნენ როგორც უკიდურესად გამოსაყენებელ და დასამონებელ „მასალად“, რომლისთვის მისაღწევად უპირველესყოვლისა დაუნდობელ ძალადობას იყენებდნენ. არცერთ სხვა ცივილიზაციებს თავის ისტორიის განმავლობაში იმდენი გენოციდი არ მოუწყია, რამდენიც ეს დასავლურმა ცივილიზაციამ ქნა.


ასევე მნიშვნელოვანი ეტაპი იყო დასავლურ ცივილიზაციის განვითარებისთვის მასებისა და კაპიტალის ურთიერთთანამშრომლობა, რომლის შედეგადაც ჩამოყალიბდა ახალი მესაკუთრეთა ტიპი, რომელიც იქცეოდა როგორც იმპერიალისტი. კონსერვატიულ იმპერიებისგან (ესპანეთი და პორტუგალია), სადაც ცალკე სოციალურ კლასის ხელში მიდიოდა კოლონიალური სარგებელი განსხვავებით ლიბერალური ბრიტანული იმპერია იმით რომ ჩვეულებრივი ბრიტანელები კოლონისტი იყო ასევე იმპერიალისტი, რომელიც ყველაფერს აკეთებდა რომ იმპერიალიზმი დაემკვიდრებინა. სწორედ კაპიტალისა და მასების ურთიერთკავშირმა წარმოქმნა რასიზმი. რომ დავკავირდეთ რასიზმის პრობლემას ვნახავთ, რომ ლიბერალური სახელმწიფოებში რასიზმის კულურა გაცილებით უფრო ღრმად იყო გადგმული ვიდრე კონსერვატიულ იმპერიებში, სწორედ ამიტომ გახდა აშშ-ი უფრო წარმატებული ვიდრე ლათინოამერიკული სახელმწიფოები, რადგან უფრო მეტი იყო მესკაუთრა და უფრო მეტად სწამდა ძალადობის ჩვეულებრივ ამერიკელ მესაკუთრეს, ვიდრე ესპანელ კოლონიოსტს, რომელიც ქმნიდა შერეულ ოჯახებს ადგილობრივებთან.


მე არ ვახდენ დასავლეთის დემონიზებას და არ მავიწყდება რომ ძალადობის გარდა სწორედ დასავლური აზრი იყო სამეცნიერო-ტექნოლოგიური, ფილოსოფიური, სახელმწიფოებროებრივი, ეკონომიკური თუ სოციალური განვითარების ლოკომოტივი XVI-ე საუკუნიდან, მაგრამ ისიც უნდა ვთქვათ რომ მათი განვითარება დიდწილად აღმოსავლეთის დამსახურება იყო, ევროპის განვითარება. მაგალითად სამეცნიერო-ტექნოლოგიებში დასავლეთმა გამოიყენა ის რაც აღმოსავლეთმა გამოიგონა, იქნებოდა ეს დენთი, ქაღალდი და ა.შ გამოიყენა უფრო პრაქტიკულ მიზებისთვის ვიდრე ამას იყენებდნენ აღმოსავლეთში[1]. ამ ცივილიზაციის მახასიათებელი იყო მისი „საშინელი პრაგმატიზმი“.






ევროცენტრისტული სამყარო





ევროპული კოლონიზაციის და იმპერიალიზმის შედეგად ჩამოყალიბებულმა სამყარო აიგო ისე, რომ ყველა ხალხს ჰგონდა შემოთავაზებული განვითარების ერთი გზა და ეს გზა ითვალისწინებდა ვესტერნიზაციის გზას. მათ ჰქონდათ არჩევანი ან ყოფილიყვნენ საკუთარი ცივილიზაციური იდენტობის ერთგულები და არ აღიარებულნი, რომელზეც კოლექტიური ზეწოლა განხორციელდებოდა და აპრიორი განხილული იქნებოდნენ როგორც ჩამორჩენილები (ბარბაროსული) რომელიც ცივილიზებულ ერებს უნდა მოეთოკა. ამ პოლიტიკის მახასიათებელი იყო (და არის) ვესტერნიზებული ელიტების მხარდაჭრა და მათი საყოველთაო აღიარებულობა. საკმაირისი იყო ელიტებს ყოფილიყვნენ კულტურულად ვესტერნიზებულები, რომ მათი აღიარება სწრაფად ხდებოდა და პრივილეგირებულ მდგომარეობაში აღმოჩნდებოდნენ ხოლმე. მათი პრივილეგირებლობა დაკავშირებული იყო პირველ რიგში იმაზე, რომ ლეგიტიმაციის წყარო შეიცვალა და ლეგიტიმაციის წყარო არა შიდა ცივილიზაციური იდენტობა, არამედ გარე მხარდაჭერა ხდებოდა, ესე იყო მაგალითად შაჰის დროინდელ ირანში და როდესაც ისლამური რევოლუცია მოხდა, რომელსაც მოსახლეობის აბსოლუტური უმრავლესობა უჭირდა მხარ და ამ რევოლუციის შემდეგ მოსული ხელისუფლებები და სისტემა მაღალ შიდა ლეგიტიმაციის სარგებლობდა, ამის მიუხედავად ის საკმაოდ დაბალ ლეგიტიმაციის სარგებლობდა გარედან, რადგან მათ უარი თქვეს ვესტერნიზაციის პოლიტიკაზე და საკუთარ ცივილიზაციურ იდენტობას დაუბრუნდნენ.


ესეგი მსგავს საერთაშორისო ურთიერთობის შედეგად ლეგიტიმაციის წყარო ხდება დასავლეთი და არა საკუთარი ცივილიზაციური იდენტობები. ამიერიდან მთავარი პრინციპი უნდა იქცეს ის რაც დასავლურ სამყაროს მიერ არის მიჩნეული მთავარ ფასეულობათ, ხოლო სხვა დანარჩენის ფასეულობები ან კულტურული წარმოდგენები უბრალოდ ჩამორჩენილობათ განიხილება. სხვა გონს ამ სამყაროში ადგილი არ რჩება, გარდა ერთი გონისა, რომელიც ნაკარნახევია ერთი ცივილიზაციის მიერ.






რუსეთ-საქართველოს ურთიერთობებეი და გარკვევა თუ ვინაა ევროპა





პეტრეს დროიდან რუსეთი ცდილობდა ჩაწერილიყო და ეწერებოდა ევროპაში, მართალია გარკვეული უცხოობა მუდამ იგრძნობოდა ევროპა-რუსეთის დამოკიდებულებებში, მაგრამ ის წარმოადგენდა გარკვეულ ევროპულ პერიფერიას (საბჭოთა კავშირამდე). რუსეთი ხშირად იყენებდა აღმოსავლურ ქვეყნებში ევროცენტრისტულ პრინციპს „კულტურის შეტანის“ თაობაზე. ამ პრინციპს საკმაოდ კარგად იყენებდა საქართველოსთან მიმართებაშიც და საქართველოში ცივილიზაციის შემოტანის პრინციპით საკმაოდ ბევრჯერ აპელირებდა. ვორონცოვის ეპოქა, სწორედ ამ პოლიტიკური პრინციპის გატარების ერთ-ერთ მაგალითად შეგვიძლია მივიჩნოთ. ამ პერიოდის ქართული კულტურული ელიტა საკმაოდ დადებითად ხვდებოდა ამგვარ პოლიტიკას. რუსეთი როგორც კონსერვატული იმპერია, არ იყო აგებული რასობრივ პრინციპებზე (როგორც ეს ბრიტანეთის იმპერია იყო), ის უფრო რელიგიურ და წოდებრივ პრინციპებზე იყო აგებული, ამიტომ ქართული არისტოკრატია საკმაოდ ადვილად ეწერებოდა რუსულ სისტემაში და მათ შორის ეთნიკური განსხვავებებს ხშირად საერთოდ არ ექცეოდა ყურადღება. თუმცა რუსი გენერალ-გუბერნატორები და პოლიტიკური ელიტა მაინც განიხილავდა ქართულ ეთნოს როგორც „განწირულს რუსიფიკაციისთვის“. ერთი სიტყვით, რუსეთის იმპერია საქართველოში იქცეოდა ისე როგორც ევროპა იქცეოდა „განვითარებულ კოლონიებში“[2]. თვითონ ამ პერიოდში ცნობილია, რომ ქართულ არისტოკრატიულ მენტალობაშიც გაჩნდა ე.წ „აზროვნების გაორება“, რაც იწვევდა იმას რომ ქართველი არისტოკრატების ექმნებოდათ ორმაგი იდენტობა, ერთი რუსულ იმპერიალისტური, რომლის სამსახურშიც იყვნენ და მეორე ეთნიკურ ქართული. ამ ორის შერიგების ცდები ხშირად ჰქონდათ ქართველ არისტორკატებს, XIX საუკუნის 60-იან წლებამდე.


XIX საუკუნის 60-იან წლებში იწყება ახალი ტალღა და ახალი ნარატივის შექმნა რომლის მიხედვითაც საქართველო, ქართული კულტურა არის ევროპული კულტურა, ხოლო რუსეთი არის აღმოსავლური სახელმწიფო და ეს ბატონობა არალეგიტიმურია კულტურული თვალსაზრისით. პირველ რიგში ის პარადიგმა რომ რუსეთი აქ ახორციელებს კულტურის შემოტანას (იგუსლიხმება დასავლურ ცივილიზაციას) გაკრიტიკუებული იყო ილია ჭავჭავაძის „მგზავრის წერილებში“ სადაც საკმაოდ დამცინავად არის ნაჩვენები, თუ რას თვლის რუსი „კულტურად“ (გენერლების რაოდენობით) და რა შემოდის. ცოტა უფრო მოგვიანებით დაიწყერება მთელი რიგი ტექსტები (გერონტი ქიქოძე, მ.წერეთელი, ნ.ჟორდანიას და სხვების მიერ) სადაც შედარებულია ქართველი და რუსი და ამ შედარებებში ქართველი უგრო ახლოს დგას ევროპელთან, ვიდრე რუსი. რუსი აპრიორად აღმოსავლურ (ბარბაროსად) არის წარმოჩინებული. ამ თეორიის შექმნას ჰქონდა ერთი მიზანი, ჩაწერილიყო დასავლურ ნარატივში სადაც ბარბაროსმა კი არ უნდა აკონტროლოს და შეზღუდოს ცივილიზებური ერის სუვერენიტეტი, არამედ პირიქით. ეს მოვლენა ანუ ცივილიზებურ (იგილუსხმება ევროპულ) ქვეყნის დაპყრობა, არაევროპულ (ბარბაროსულ) ქვეყნის მიერ იყო ერთ-ერთი იდეოლოგიური მიმართულება ქართულ ანტიკოლონიალურ მოძრაობაში.


ერთი სიტყვით გარკვეული არაფორმალური დისკუსია იმის შესახებ თუ რომელია ევროპული კულტურა და რომელი აზიური, საკმაოდ აქტუალური იყო XIX-XX საუკუნეებში ქართულ-რუსულ ურთიერთობაში. რუსეთი ახდენდა საქართველოს ორიენტალიზებას, ხოლო ქართველები ახდენდნენ რუსეთის როგორც აზიეური, ბარბაროსული სახელმწიფოს წარმოჩენას, სადაც ისინი იყვნენ ჩაგრული ცივილიზებური ხალხი.






სსრკ-ს კულტურული თეორია და იდენტობების პოლიტიკა






საბჭოთა კავშირის ფორმირების დროს, დაიწყო სხვადასვა იდენტობების შექმნა, რომელიც აგებული იყო მარქსიტულ ინტერპრეტაციებზე. მთავარი განსხვავება, რომელიც საბჭოთა კავშირსა და რუსეთის იმპერიას შორის მდგომარეობდა იდენტობების პოლიტიკასთან დაკავშირებით, მდგომარეობდა იმაში, რომ ის ქმნიდა კაპიტალისტურ კულტურის ალტერნატივას. მოდელი რომელიც მას ჰქონდა აღებული, იყო ის რომ ცივილიზაცია როგორც ასეთი ცალკე ფენომენად არ აღიქმეოდა, ის მიბმული იყო ბაზარზე. თვითკმარი, იზოლირებული ბაზარი ქმნიდა ცივილიზაციას. იმისთვის რომ დიალექტიკურად განვითარებულიყო კაცობრიობა, დასავლური იმპერიალიზმის შედეგად შეიქმნა ერთიანი ბაზარი, რომლის შედეგადაც მოხდა პროლეტარული რევოლუცია და ეს რევოლუცია გაიზრდებოდა კაპიტალიზმის კრიზისდა გამომდინარე. ეს თეორიული ბაზა ითვალისწინებდა უნივერსალურ ღირებულებების არსებობას. კაპიტალისტური იმპერიალიზმებს უნდა შეექმნათ ერთიანი ბაზარი და ამ ერთიანი ბაზრის შედეგად მოხდებოდა გლობალური პროლეტარული რევოლუცია.


მაგრამ ერთი საინტერესო თეორიული ბაზა ვითარდებოდა პარალელურად, ეს იყო საბჭოთა კავშირის შიდა კულტურული და იდენტობის საკითხი. სსრკ-ში შეიქმნა სია მაღალი კულტურების: თავდაპირველად გამოიყო რუსული, ქართული, სომხური და აზერბაიჯანული კულტურები. მაგალითად რუსულ კულტურის ამოცანა იყო ჩამორჩენილი უკრაინული, ბელარუსული, საბჭოთა კავშირის ცენტრალური აღმოსავლური ქვეყნებში კულტურული პოლიტიკის წარმოება (რაც რუსიფიკაციასთან იყო დაკავშირებული), ხოლო საქართველოს, როგორც მაღალი კულტურული ერს ჰქონდა მისია უფრო ჩამორჩენილი ერების აფხაზებისთვის, ოსებისთვის კულტურის შექმნა. ამ პერიოდიდან ქართულ მეტყველებაში აქტიურად ჩნდება სიტყვა „ველური აფხაზები“, ეგ როგორც იმ პერიოდის კულტურული ნარატივის ენა იყო, რომელიც პრინციპში ევროცენტრისტულ გამოცდილებებზე იდგა.


ამის პარალელურად ჩნდება მეორე პრინციპი, ესაა „ავტოქტონურობის“ თეორია, როემლის პრინციპი იყო ის, რომ იმ ეთნიკურ ჯგუფს გააჩნდა გარკვეული პრივილეგიები (რესპუბლიკის ან ავტონომიის სახით) რომელიც იყო ავტოქტონური მოსახლეობა. ამ პერიოდიდან იწყება ისტორიკოსთა ომი. ყველა ეთნიკური ჯგუფის ისტორიკოსი იწყებს მტკიცებას, რომ სოწრედ ისინი არიან ამა თუ იმ ტერიტორიაზე ავტოქტონური ეთნიკური ჯგუფი. ეს არა იმდენად სუფთა სამეცნიერო დისკუსიის საკითხი, არამედ პოლიტიკურ საკითხად იქცა. სწორედ ეს თეორია, რომელსაც გარკვეულწილად უნდა დაეცვა პატარა ერები ასიმილაციისგან და გადაშენებისგან, ამ თეორიამ მისცა ეთნო-ნაციონალიზმს საკმაოდ კარგი ბაზა, იმისთვის რომ პოლიტიკა ეწერამოებინათ. სხვადასხვა ეთნიკური ჯგუფების ელიტები ჩართულები იყვნენ ამ დისკუსიებში აქტიურად და რამაც დააჩქარა ნაციონალისტური დისკურსების ჩამოყალიბება.


ერთი სიტყვით, რომ შევაჯამოთ სსრკს პოლიტიკა, მდგომარეობდა იმაში რომ ერთი მხრივ ის ევროცენტრისტულ კულტურულ თეორიულიების ტყვეობაში იყო, მეორე მხრივ ცდილობდა მცირე ეთნიკური ჯგუფების დაცვას, რომელსაც არაევროპული იდენტობები ჰქონდა, რაც საბოლოოდ წინააღმდეგობაში მოვიდა ერთმანეთთან.


ამ პოლიტიკის შედეგად საქართველოში კიდე უფრო გაძლიერდა ევროპული კულტურული ჰეგემონიის რწმენა და რწმენა რომ რეგიონში სწორედ ჩვენ წარმოვადგენდით ევროპულ კულტურას და სურვილი იმის, რომ მოვქცეოდით არაევროპულ იდენტობის ეთნიკურ ჯგუფებს როგორც ევროპელები ექცეოდნენ, ანუ მათი „გაკულტურებით“ (რაც გაქართველებას ნიშნავდა). ეს პროექტი რა თქმა უნდა კონფლიქტური იყო, თავისი არსით.






პოსტსაბჭოთა იდენტობები

რუსეთში, განსაკუთრებით ვლადიმერ პუტინის ხელისუფლებაში მოსვლის შემდეგ, შეინიშნება რუსეთში ევროპული იდენტობის კრიზისი და მცდელობა, რომ სხვა იდენტობა შექმნან (ზოგჯერ საუბარია ევრაზიულ იდენტობაზე, ზოგჯერ ე.წ „რუსულ სამყაროზე“).


ამის ფონზე, საქართველოში ძლიერდება ევროპული იდენტობა. ოღონდ როდესაც აქ საუბარია ევროპულ იდენტობაზე, საუბარია ძალიან სპეციფიურ მოვლენაზე, რომელმაც საქართველოს საკმაოდ კლასობრივი ხასიათი მიიღო. მინდა დავახასიათო ქართული ევროპული ნარატივი:


1) ელიტურობა - კონკრეტულ ელიტის მიერ ამოჩემებული იდეოლოგიური პროექტი ლიბერალიზმი, ნეოლიბერალისტული პრინციპები გაიგივებულია მთლიანად ევროპულ იდენტობაზე, ხოლო ამ იდეოლოგიების ყველა ალტერნატივა მიჩნეულია არაევროპულ იდენტობის ნაწილად, რომელიც უნდა იყოს გადალახული


2) „ხალხი ბნელიას“ პრინციპი - რაც ნიშნავს იმას, რომ თუ კი ადამიანი არ ჩაეწერება ამ ელიტების მიერ შემოთავაზებულ იდენტობაში და დარჩები გარკვეულწილად სხვა სახის იდენტობებში, შენ ავტომატურად ვარდები როგორც ლეგიტიმაციის წყარო და შენ ხდები ის, ვინც უნდა მართონ და უნდა შეცვალონ ელიტებმა. ანუ მარტივად რომ ვთქვათ შიდა იდენტობა აღარაა ლეგიტიმაციის წყარო, მთავარია გარე იდენტობების ლეგიტიმაცია.


3) ელიტების მიერ შემოთავაზებული ცხოვრებისეული წესის ე.წ „ეგოისტური ინდივიდუალიზმის“ უპირობო დომინაცია, ისე რომ ამ პრინციპს უმრავლესობა არ იზიარებს. უმრავლესობისთვის ამგვარი პრინციპის ჰეგემონია ასოცირდება „გარყვნასთან“, ხოლო ელიტებისა თვალსაზრისით მსგავსი დამოკიდებულება „ეგოისტურ ინდივიდუალიზმის“ მიმართ, არის ჩამორჩენილობის სინდრომი.


4) მტრის აბსოლუტი - ანუ ყველა სხვა იდენტობა, რომელიც ელიტების მიერ არის შემოთავაზებული, წარმოჩინებულია როგორც მტრის პროექტი. ამას ხელს უწყობს თავად რუსეთში ევროპული იდენტობის კრიზისზე აპელირება, რადგან რუსეთი ქმნის განსხვავებულ იდენტობას, ხოლო ქართული ელიტა „ევროპულ იდენტობას“, შესაბამისად ის რაც არ ჯდება მათ მიერ შემოთავაზებულ „ევროპულ იდენტობაში“ ავტომატურად რუსული პროექტია.


5) ადგილობრივი ავტორიტეტებისა თუ გამოცდილების უარყოფა და მუდმივი აპელირება დასავლეთით, რომელიც მხოლოდ ელიტამ იცის (ალტერნატიული ხედვები ევროპაზე უგულვებელყოფილი ან დაბლოკილია)










სიმულაციური მდგომარეობა





მთავარი პრობლემა ზემოთ შემოთავაზებულ იდენტობის, მდგომარეობს იმაში რომ ის აბსოლუტურად სიმულაციურია. როდესაც ხდება საკუთარი იდენტობის, ბუნების, ისტორიის, რაღაც პატარა კვაზი-იდეოლოგიური მოცემულობით, ვიღებთ სიმულაციას. პირველ რიგში პრობლემა ამის მიზეზი არის ის, რომ საერთოდ შემოტრიალებული და არასწორედ გაგებული დასავლეთია მოცემული ამ ნარატივიში. თავად ევროპულ იდენტობებს თუ დავაკვირდებით, მანდ არ არსებობს ერთი იდენტობა, არსებობს სკანდინავიური, ცენრალურ ევროპული, აღმოსავლურ ევროპული, დასავლურ ევროპული იდენტობები, რომლებიც განსხვავდებიან ერთმანეთისგან და ეს განსხვავებები მათ არაევროპელებად არ აქცევს, უბრალოდ მოცემულობებია განსხვავებული და ეს მოცემულობები ანთროპოლოგიური ხასიათისაა.


რადგან ელიტების მიერ შემოთავაზებული იდენტობა არის ლიბერალური პროექტი, მაშინ უნდა ვთქვათ თუ რა არის თანამედროვე ლიბერალური პროექტი: ლიბერალების ძირითადი პროექტი არის ჰომო-ეკონომისტის შექმნა, რომელიც მთლიანად ბაზარზე ორიენტირებულია და ეგოიზმით, პირადი წარმატებებით გაჟღენთილი ადამიანის შექმნაა, რომელსაც არ გააჩნია ძლიერი კოლექტიური იდენტობები. მე არ ვამბობ, რომ ესეთი იდენტობა აბსოლუტური ბოროტებაა, არა რა თქმა უნდა, უბრალოდ გააჩნია ეს იდენტობა სად იქმნება. თუ ის შეიქმნება ისეთ სახელმწიფოში რომელსაც ისტორია არ გააჩნია, მას აქვს იმის ფუფუნება რომ ლიბერალურ ინდივიდუალიზმის კულტურაზე ააგოს საკუთარი იდენტობა, ხოლო ისტორიით დამძიმებულ ერების ანთროპოლოგიური მოცემულობა განსხვავებულია ამისგან, მათ არ შეუძლიათ იმ იდენტობების დათმობა, რომელიც ამ იდენტობას ქმნის და იცავს მათ საუკუნეების განმავლობაში, ესეთი დათმობები პირდაპირ დარტყმას აყენებს ამა თუ იმ ერს და ამ საკითხებზე საკმაოდ დიდი სიფრთხილე მართებს.


რატომ არის ეს პროცესები სიმულაცია? სიმულაციაა როდესაც ვერ იქმენა სააზროვნო, შემოქმედებითი სივრცე, ის კულტურა თუ იდენტობა საკუთარ თავს ვერ გამოხატავს, შესაბამისად მას ერთადერთი რაც რჩება სხვის სიმულირებაა. სიმულაციის მახასიათებელია უშინაარსო მდგომაეობა, სადაც შიდა საზრისი არ არსებობს და ის მხოლოდ გარე აზრით იკვებება, ხშირ შემთხვევაში ამ აზრის ციტირების, ციტირებასთან გვაქვს საქმე.


რეალობა არ არსებობს როგორც ნეიტრალური მოცემულობა, ამ რეალობებს და სამყაროს აღქმას ჩვენ კულტურული სიმბოლიზმით, კულტურის მეშვეობით ვახერხებთ. კულუტრა მაშინ არის შემოქმედებითი, როდესაც ის მუდამ საკუთარ ბუნებას, საკუთარ თავს უბრუნდებას და მის სიღრმისგან იღებს შემოქმედებითობის წყაროს. კულტურა საკუთარ თავის შეცნობის შედეგად შექმნილი სუბსტანციაა, რომელიც საკუთარ ბუნებასთან დაბრუნების მუდმივ გზას, პროცესს წარმოადგენს.


ჩვენ თუ დავაკვირდებით ჩვენ ხელოვნებას, ჩვენ მოსფლაღქმას, ჩვენ პოლიტიკას, ჩვენ კულტურას, ვნახავთ რომ უბრალოდ ვიმეორებთ სხვის მიერ უკვე შექმნილს. ამიტომ ჩვენი კულუტრა სიმულაციურ მდგომარეობაშია, ის არ ქმნის, ის იმეორებს.


ჩვენ ჩვენი კოლექტიური იდენტობისგან, კულტურისგან გვიქმნიან ადამიანს რომელიც ამ კულტურულ შინაარსებისგან განთავისუფლებულია, განთავისუფლებულია კოლექტიურ იდენტობისგან და აუცილებლად ინდივიდი განყენებულად არის განხილული კულტურისგან. მაგრამ თუ რამე შეიძლება ჩაითვალოს ამ ახალ ლიბერალურ იდენტობაში ამ უშინაარსო ინდივიდზე მაღალ ფასეულობად, ესაა ბაზრის „უხილავი ხელის:“ სრული დომინაცია. კულტურა, იდენტოაბ მთლიანად ბაზარადა და ვაჭრობის საგნადაა გადაქცეული.


მე პირადად ესეთი იდენტობაში ვხედავ კლასობრივ იდეოლოგიას, სადაც გაბატონებული ელიტები რომლებსაც აქვთ გარე ლეგიტიმაცია, მაგრა დაბალი შიდა ლეგიტიმაცია, ახდენენ ერთი მხრივ უმრავლესობის მარგინალიზებას, რომ ისინი არიან „ბნელები“, „რუსეთუმეები“, ხოლო მეორე მხრივ ქმნიან მათთვის კომფორტულ ახალ ადამიანს, რომელიც თავისუფალი იქნება იმ იდენტობისგან რომელიც მათ ვერ იღებს.













[1] ჩინელები დენთს იყენებდნენ სხვადასხვა


[2] კოლონიები, რომლებიც სარგებლობდნენ პრივილეგიებითა

პირველი გლობალიზაცია

პირველი გლობალიზაცია

მსოფლიოში პირველი გლობალიზაციის პროექტად შეგვიძლია მივიჩნიოთ აქემენური სპარსეთი, მაგრამ ეს იყო იმ სახის გლობალიზაცია, რომელიც არ ატარებდა კულტურულ გლობალიზაციის ხასიათს. აქემენური სპარსეთი იყო ერთიანი იმპერია, მრავალი კულტურით და ის თვითონ განიცდიდა დაპყრობილ ხალხების კულტურულ გავლებებს. ამ იმპერიაში სხვადასხვა ხალხები საკუთარ კულტურულ ცხოვრებით ცხოვრობდნენ და მათი დამოკიდებულება ცენტრისადმი მხოლოდ ორი სახის მორჩილებაში: გადასახადების გადახდაში და სამხედრო ბეგარაში გამოიხატებოდა, რაც შეეხება კულტურულ საკითხს ისინი ისევე განაგრძობდნენ არსებობაც როგორც დაპაყრობამდე.

გლობალიზაციის უფრო მნიშვნელოვანი ტალღა იწყება ელინიზმის ეპოქაში, როდესაც ალექსანდრე მაკედონელი დაიპყრობს სპარსეთის იმპერიას და თავის იმპერიას ბალკანეთიდან, ინდოეთამდე გადაჭიმავს. ამ პერიოდში იწყება არა უბრალოდ იმპერიის შექმნა, არანმედ კულტურული ექპსანსიაც, რაც საბოლოო ჯამში ელინიტური კულტურის ჰეგემონია გამოიწვია.

ეს პროექტი ალექსანდრე მაკედონელს არ შეუქმნია, ეს იდეა გაჩნდა მამამისის ფილიპე II მაკედონელის მიერ, რომელსაც სურდა სპარსეთში გალაშქრება და ახალი მსოფლიო წესრიგის შექმნა, მაგრამ ამისთვის სჭირდებოდა საბერძნეთის გაერთიანება. ძვ.წ IV საუკუნეში საბერძნეთში პოლისური სისტემა მნიშვნელოვან კრიზისს განიცდიდა. როდესაც საბერძნეთთან ახლოს გაჩნდა ცენტრალიზებური მონარქიული სახელმწიფო მაკედონიის სახით, ბერძნულმა სამყარომ მტრულად აღიქვა ის. ბერძნები მაკედონელებს არ აღიქვავდენ ელინებად. ბერძნები როგორც ცნობილია სამყაროს ყოფდნენ ელინებად და ბარბაროსებად[1] და როდესაც ფილიპემ დაიწყო საბერძნეთის გაერთიანებისთვის ბრძოლა, მისი ერთ-ერთი მთავარი მეტოქე ორატორი დემოსთენე, რომელიც ფილიპეს, ქსერქსეს ადარებდა და მაკედონელებს ბარბაროსებს უწოდებდა,  შემოიტანა ცივილიზაციური შეჯახების კონცეფცია ელინებსა და ბარბაროსებს შორის. მართალია ბერძნულ-სპარსული ომი ბევრ მკვლევარისთვის განიხილება როგორც ცივილიზაციური ომი, თავად ბერძენი ისტორიკოსი ჰეროდოტე როდესაც ადარებდა სპარსელებს და ბერძნებს ამბობდა რომ განსხვავება ბარბაროსებსა და ელინებს შორის არის ის რომ ბარბაროსებში (იგულისმება სპარსელები) არის მხოლოდ ერთი თავისუფალი ადამიანი და ის მეფეა, ხოლო ელინებში ყველა თავისუფალია, მაგრამ თავად დაპირისპრიება არ ყოფილა კულტურული შინაარსის, ის იყო  პოლიტიკური შინაარსის.  მოგვიანებით ეს ომი აღიქვეს როგორც ცივილიზაციური დაპირისპირება. დემოსთენემ ამ აზრის ჩამოყალიბებაში ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა, მართალია ფილიპემ შეძლო ანტიმაკედონური კოალიციის დამარცხება და მაკედონური ჰეგემონიის დამყარება, მაგრამ თავად ფილიპემ ვეღარ შეძლო სპარსეთში ლაშქრობა, რადგან შეთქმულებმა ის მოკლეს და მისი საქმე მისმა შვილმა ალექსანდრემ გააგრძელა. ალექსანდრე მაკედონელმა ძვ.წ 331 წელს გავგამელას ბრძოლაში დაამარცხა აქემენდური სპარსეთის უკანასკნელი შაჰი დარიოს III  და სპარსეთი დაპყრო. მან შექმნა ახალი გლობალური იმპერია, მაგრამ როდესაც ალექსანდრე გარდაიცვალა მისი იმპერია დაიშალა და წარმოიქმნა რამოდენიმე ელინური სახელმწიფო. მეცნიერები უწოდებენ ამ პერიოდს „ელინიზმის ეპოქას“ რომელმაც სამი საუკუნე იარსება, იქამდე სანამ რომმა დაიპყრობს უკანასკნელ ელინურ სახელმწიფოს პტოლემაიოსების ეგვიპტე ძვ.წ 30 წელს.

ელინისტური სამყარო

ელინიზმიზმის ეპოქა ხასიათდება იმით რომ ეს იყო პერიოდი ელინურ-აღმოსავლურ ცივილიზაციის სინთეზის, ამ პერიოდში მოხდა კულტურის, რელიგიების, პოლიტიკური სისტემების გადაკვეთა და შერწყმა. ალექსანდრე მაკედონელის სიკვდილის შემდეგ ძვ.წ 323 წელს მისი იმპერია გაიყვეს დიადოქოსებმა (მხედარმთავრება), ჩამოყალიბდა რამოდენიმე ელინური სახელმწიფო:

·         სელევკიდების სამეფო რომელის დედაქალაქი თავიდან ბაბილონი იყო, ხოლო მოგვიანებით ანტიოქია ხდება

·         ბერძნულ-ბაქტრიული სამეფო რომელიც ძვ.წ III საუკუნეში გამოყო სელევკიდებს და მდებარეობდა თანამედროვე ავღანეთის ტერიტორიაზე

·         ინდურ-ბერძნული სამეფო რომელიც გამოეყო ბერძნულ-ბაქტრიულ სამეფოს ძვ.წ II საუკუნეში და რომელიც მდებარეობდა თანამედროვე პაკისტანის ტერიტორიაზე

·         პონტოს სამეფო, რომელიც სამხრეთ შავი ზღვისპირეთში მდებარეობდა

·         პერგამოსის სამეფო რომელიც დასავლეთ თურქეთის ტერიტორიაზე მდებარეობდა

·         კომაგენეს სამეფო, რომელიც გამოეყო სელევკიდების სამეფოს და მოგვიანებით კომაგენეს სამეფო დინასტია ხდება სომხეთის მართველები და ქმნიან „დიდ არმენიის“ სამეფოს.

·         პტოლემაიოსების ეგვიპტე

·         მაკედონური სამეფო

·         აქავური კავშირი - ბერძნულ პოლისების კავშირი

·         ბოსფორის სამეფო, რომელიც თანამედროვე ყირიმის ტერიტორიაზე არსებობდა

ელინურ ელინურ სამყაროს უწოდებდნენ „ელინისტურ ოიკუმენეს“[2] თუმცა ასევე არსებობდა დანარჩენი სამყარო რომელთანაც ელინისტურ სახელმწიფოებს ჰქონდა სავაჭრო, პოლიტიკური და დიპლომატიური კავშირები. ამ პერიოდში ოიკუმენის მიღმა აღიქმეოდა ქართლის (იბერიის) სამეფოც.

ელინისტური სახელმწიფოები მუდმივად ებრძოდნენ ერთმანეთს ჰეგემონიისთვის, ამიტომ დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა ჯარს და ფლოტის. ელინისტური სამეფოები ძირითადად იყენებდნენ მოქირავე ჯარს, რომლებთაც აძლევდნენ ფულად თანხას ან ომში სამსახურის შემდეგ მიწებს ურიებდნენ. ელინისტური ხანის მეფეები ცდილობდნენ არ გამოეყენებინათ ადგლობრივი მოსახლეობა ჯარში, მოქირავეები ძირითადად იყვნენ ბერძნები, მაკედონელები ან უცხო ტომის ხალხი, რადგან ელინისტ მეფეებს ძალიან ეშინოდათ აჯანყებების და არ ენდობოდნენ ადგილობრივ მოსახლეობას.

ელინურ სახელმწიფოებში არსებობას განაგრძობდნენ პოლისები, მათ გააჩნდათ ფართო ავტონომია, ხშირ შემთხვევაში ისინი არც უხდიდნენ გადასახადს ელინურ სახელმწიფოებს, ყველაზე დიდი ესეთი პოლისები იყო ალექსანდრია-ეგვიპტეში, ანტიოქია-სირიაში და ა.შ. სამაგიეროდ თუ კი ბერძნები რომლებიც პოლისებში ცხოვრობდნენ არ იხდიდნენ გადასახადს, ადგილობრივი მოსახლეობა იყო გადასახადებით დამძიმებული და მთელი სიმძიმე მათ აწვებოდათ. ადგილობრივ მოსახლეობას უნდა გადაეხადათ პოლისისთვის ცალკე გადასახადი და ელინურ მეფისთვის ცალკე გადასახადი.

სამაგიეროდ ელინისტი მეფეები საკმაოდ დიდ თანხებს ხარჯავდნენ მეცნიერების, ხელოვნების და კულტურის განვითარებაში, ასე იგვიპტეს მეფეებმა ალექასნდრიაში შექმნეს დიდი ბიბლიოთეკა სადაც 400 000 წიგნი ინახებოდა, ალექსანდრიის ბიბლიოთეკაში ჩამოყალიბდა ფილოლოგია, ლიტერატურული კრიტიკა და სხვადასხვა დარგები. ამის გარდა შეიქმნა მუსიუმი (აქედან წარმოიშვა სიტყვა მუზეომი) რომელიც იყო კვლევითი ინსტიტუტი, სადაც სხვადასხვა სახის ექსპერიმენტები ტარდებოდა ცხოველებზე, მცენარეებზე, შეისწავლებოდა და დაკვირვება მიდიოდა ციურ სხეულებზე, ამ ინსტიტუმა დიდი აღმოჩენები მოახდინა მეცნიერებაში, იყო გამოთვლილი მზესა და დედამიწას შორის მანძილი, ასევე ტექნოლოგიური პროგრესი მოყვა გამოგონილი იყო ე.წ არქიმედნეს ჭანჭიკი რის შედეგადაც წყალი ზემოთ ადიოდა და მოხდა მაღალი ტერიტორიების მორწყვა, რამაც მოსავლიანობა საგრძნობლად გაზარდა. თუმცა ბევრი გამოგონება არ გამოიყენება წარმოებაში, მაგალითად ორთქლის მანქანა რომელიც ელინისტურ ეპოქაში გამოიგონეს და იყენებდნენ მხოლოდ თეატირის მუშაობისთვის.

ელინისტურ სახელმწიფოებს შორის ომი შედეგად ბევრი ხალხი იძულებული იყო სხვადასხვა ტერიტორიაზე გადასულიყო, მაგალითად ამ პერიოდში მოხდა ებრაელების გადასახლება ეგვიპტეში, რამაც გამოიწვია დიდი კულტურული გარდაქმნები. ებრალებს რომლებმაც აითვისეს ბერძნული ენა და დაავიწყდათ მშობლიური, დაჭირდათ საკუთარი წმინდა წიგნების თარგმნა ბერძნულად, რასაც უწოდებენ  სეპტუაგინტას, არსებობს სულ 70-მდე ესეთი თარგმანი, რომელიც დაიწერა ძვ.წ III-I საუკუნეებში. გადმოცემის თანახმად თარგმნის ინიციატორი ყოფილა არისტოტელეს მოწამე ბერძენი ფილოსოფისი დემეტრი ფალერელი. ეს იყო პირველი შემთხვევა როდესაც რელიგიური ტექსტი სხვა კულტურიდან ითარგმნა მეორე კულტურის მიერ, რამაც მოგვიანებით გააიოლა კულტურათაშორისი დიალოგი და გასაგები გახადა ელინებისთვის ქრსტიანობა.

ბერძნები რომლებიც იყვნენ ზღვის ხალხი, გაუჭირდათ აღმოსავლეთში ცხოვრება და მალე ელინისტურ სახელმწიფოების მოწინააღმდეგე ახალი სახელმწიფო წარმოიქმნა ირანის ტერიტორიაზე პართიის სახით, რომელმაც შეძლო აღმოსავლეთიდან განედევნა ელინისტური მართველები და კვლავ კულტურულად აქემენურ სპარსეთის ტრადიციებს დაბრუნებოდნენ.

მაგრამ საბოლოო შედეგი ელინიზმის იყო ის, რომ თუ კი აქამდე ბერძნები მიიჩევნენ რომ არსებობს ისტორიული ცენტრები საბერძნეთის სახით და სხვა დანარჩენი უბრალოდ ამ ცენტრების მიბაძვა იყო, ამიერიდან ბერძნებმა დაინახეს სხვა კულტურების თვითმყოფადობა და დაიწყეს მათი შესწავლა. კლასიკურ პერიოდში როდესაც ისახებოდა ისტორია, როგორც მეცნიერება, ბერძნებს ისტორია აინტერესებდათ ელინებთან მიმართებაში, ხოლო ელინიზმის პერიოდში ბერძნები ინტერესდებიან მსოფლიო ისტორიით. ისტორია ხდება გლობალური.

---

[1] თავდაპირველად ბარბაროსობა არ იყო ველურის სინონიმი, ის უბრალოდ არაელინს ნიშნავდა, ბარბაროსობა ველურის სინონიმი ცოტა მოგვიანებით გახდა.

[2] ოიკუმენეს მოგვიანებით სხვა მნიშვნელობა ჰქონდა და ქრისტიანობის მიღების შემდეგ ოიკუმენე იყო ქრისტიანული სამყარო - ქართველები შუა საუკუნეებში მივიჩნევდით თავს ოიკუმენეს უკიდურეს აღმოსავლეთით მყოფნი, მის სადარაჯოზე მდგომი.

ევროპული ცივილიზაციის ჩასახვა

ევროპული ცივილიზაციის ჩასახვა

დაახლოებით ძვ.წ 2500 წელს ეგეოსის ზღვის კუნძულებზე და მატერიკზე ისახება მეტალურგიული ცენტრები. ეს არის პერიოდი, როდესაც სხვადასხვა სახელმწიფოები  ებრძვიან ერთმანეთს მეტალურგიული რესურსების ხელში ჩასაგდებად (განსაკუთრებულად ისეთი რესურსების, როგორიცაა ბრინჯაო, ოქროდა სხვ.). ეს ფაქტორი საკმაოდ მნიშვნელოვან როლს სძენს ეგეოსის ზღვას. მართალია, თავად ბრინჯაო არ მოიპოვებოდა საბერძნეთში, თუმცა მისი დამუშავება აქ იყო ძალზედ განვითარებული).

ამ ეპოქას მეცნიერები უწოდებენ „კრეტა-მიკენის კულტურას“. კრეტა-მიკენი სცივილიზაცია არსებობდა ძვ.წ III-IIათასწლეულში. თავად ძველ ბერძნებს მის შესახებ არანაირი ინფორმაცია არ გააჩნდათ. იყო მითები და ლეგენდები მეფე მინოსზე, რომელიც მართავდა კრეტას (თალასოკრატიას[1]) და იყო ლეგენდები ლაბირინთზე, სადაც ცხოვრობდა ურჩხული მინოტავრი, რომელიც იყო ნახევრად ხარი, ნახევრად ადამიანი.

ამ ცივილიზაციის შესახებ კაცობრიობამ არაფერი იცოდა XX საუკუნის დასაწყისამდე, კერძოდშლიმანის და არტურ ევანსის არქეოლოგიურ გათხრებამდე. არტურ ევანსმა აღმოაჩინა სასახლეები ქალაქ კნოსში. ეს იყო სამსართულიანი სასახლეები, შესანიშნავი ფრესკებით, ფუფუნების საგნებით და მაღალი კულტურით. ეს სასახლეები რეალურადწარმოადგენდნენ მინი-ქალაქებს. 
დღესდღეობით ჩვენ ვიცით რომ კრეტაზე ცხოვრობდნენ პროტოინდოევროპელი ხალხები, რომლებიც არ იყვნენ ბერძნები. მათ გააჩნდათ საკუთარი დამწერლობა, რომელიც დღემდე არ არის გაშიფრული.

მათი სოციალური და პოლიტიკური ცხოვრება წააგავდა ბევრ პროტოინდოევროპელ ხალხების ცხოვრობას. მათ  სათავეში იდგა მეფე ან მეფე-ქურუმი, მაგრამ ძალიან დიდ როლს რელიგიაში და პოლიტიკაში თამაშობდნენ ქალები, რადგანქალების ფიგურები ყველგან დიდად არის გამოსახული,  არქაულ მხატრობაში კი ზომას აქვს დიდი მნიშვნელობა და გამოხატავდა სოციალურ მნიშვნელობას ამა თუ იმ პერონის.

იოჰან ბახოფენმა 1861 წელს გამოსცა წიგნი „დედის უფლებები“, რომელშიც ის იკვლევს  ქალური და მამაკაცური ტიპებს სხვადასხვა კულტურაში.  მისი კვლევის თანახმად ისტორიის საწყის ეტაპზე სისხლისმიერი კავშირების ფიქსირება მხოლოდ ქალის საშუალებით ხდებოდა. ამიტომ ქალი-დედა გამოდიოდა როგორც მბრძანებელი და კანონმდებელი გვარშიც და თემშიც. ამ გარემოებამ თავი იჩინა როგორც ოჯახის, ისე გვარისა და რელიგიის ჩამოყალიბებაში. ბახოფენის  მიხედვით მატრიარქალური[2] ტიპის კულტურებს ახასიათებთშემდეგი ნიშნები: ადამიანთა თანასწორობა, უპრირობო დედობრივი სიყვარული, ადამიანის სიცოცხლის მნიშვნელობა, მისი ბედნიერება.  მაგრამ ბახოფენის აზრით,  დროთა განმავლობაში, მამაკაცის როლის გაზრდამ განაპირობა მამაკაცური ღვთაებების გაბატონება. ამ პერიოდში შეიძლება საუბარი პატრიარქალური ტიპის კულტურაზე, სადაც უპირატესობა საქმიან ურთიერთობებს და რაციოს ენიჭება. ადამიანი ისწრაფის ბიოლგიური გარემოს შეცვლისკენ, თანასწორობის ნაცვლად წარმოიშობა იერარქია, დედობრივ კულტს ანაცვლებს საყვარელი შვილის პრინციპი და მნიშვნელოვანი მახასიათებელს წარმოადგენს უკვეძალაუფლებისადმი მორჩილება.

მეორე გერმანელი მეცნიერის ლეო ფრობენიუსის მიხედვითm, მატრიარქალური ტიპის კულტურა გამოირჩევა ბუნებესთან ერთიანობით, მშვიდობისმოყვარეობით და ის უფრო ემოციური მსოფლმხედველობითობით აღიქვამს სამყაროს. ფრობენიუსი ასახელებს  ორი ტიპის კულტურას, ესენია „ტელურიულ-ეთნიკურ-პატრიარქალური“ და „ქტონიურ-ქამიტურ-მატრიარქალური“.  „ტელურიული“ (პატრიარქალური) ტიპის კულტურა აფრიკის სავანეთა შვილია, ხოლო „ქტონიური“ (მატრირქალური)სახარისა და ჩრდილო აფრიკის. „ტელურიული“ კულტურისთვის დამახასიათებელია ცისკენ მისწრაფებაა, რაც კარგად ჩანს მის არქიტექტურაში - მოწნური სახლებში და ფეხებიან საწოლებში.აქ ღმერთებიც ზემოთ ბინადრობენ. „ქტონიური“ ტიპის კულტურა კი ისწრაფვის მიწისკენ, თავისი მიწური სახლებით, მიწის ღუმელებით, სუფთა მიწისქვეშა სამყაროთი და  ა.შ.  შემდგომში მან „ქამიტური“ (მატრიარქალური) და „ეთიოპური“ (პატრიარქალური) კულტურები შეცვალა „აღმოსავლეთითა“ და „დასავლეთით“. აქედან პირველისთვის - მატრიარქლური კულტურისთვის - დამახასიათებელია „გამოქვაბულის“ შეგრძნება, უძრაობა, ფატალური ბედის იდეა; მეორესთვის - პატრიარქალური კულტურისათვის კი - „შორეული სივრცის“განცდა, დინამურობა, პიროვნების და თავისუფლების იდეა.

კრეტას ცივილიზაცია იყო  მშვიდობისმოყვარე ცივილიზაცია. კერძოდ, არც ერთ წერილობით წყაროში   არ ფიქსირდებადიდი ომი, განსხვავებით მისი პერიოდის სხვა მცირე აზიის სახელმწიოფებისგან, როგორიც იყვნენ ხეთები და ასირიელები, რომლებიც საკმაოდ ინტენისურ ომებს აწარმოებდნენ. ფრესკებზე, რომლითაც სავსე იყო კრეტას სასახლეები, არ არის გამოსახული ომის და ნადირობის სცენები. იმ დროს სხვა ცვილიზაციებში, თუნდაც იგივე ხეთებსა თუ ასირიულ ცივილიზაციებში, ძირითადად გამოსახული იყო ომის, ნადირობისა და დაკრძალვის სცენები. ეს მიუთითებს იმაზე, რომ კრეტას ცივილიზაცია განეკუთვნება მატრიარქალური ტიპის კულტურებს.აქ ძირითადი საქმიანობები, რომელთა საშუალებითაც იხვეჭდნენ მატერიალურ სიმდიდრეს, იყო ზღვაოსნობა და ვაჭრობა. ვაჭრობა წარმოებდა ძირითადათ გვიპტესთან და ასევე იმ ეპოქის სხვა განვითარებულ ცივილიზაციებთან.

დაახლოებით ძვ.წ 1700 წელს „ძველი სასახლეები“ განადგურდნენ. მეცნიერთა ნაწილი მიიჩნევს, რომ განადგურების მიზეზი უნდა ყოფილიყო ბუნებრივი კატაკლიზმა, როგორიცაა მიწისძვრა. მეორე ნაწილის აზრით კი მათი განადგურება მოხდა გარკვეული სოციალური დაპირისპირებების შედეგად.

ძვ.წ 1650-1450 წლებიში იწყება „ახალი სასახლეების“ ეპოქა. ეს  პერიოდი ითვლება კრეტული კულტურის ოქროს ხანად. ამ პერიოდში კრეტული კულტურა ვრცელდება მთელ საბერძნეთზე. კვლავ აშენებენ სასახალეებს, ამჯერად უფრო დიდს და პომპეზურს. მაგრამ ძვ.წ 1450 წ ხდება ვულკანის ამოფრქვევა კუნძულ ფერაში (სანდარინაში). ის დიდ გავლენას ახდენს ამ ცივილიზაციის მორალურ მდგომარეობაზე, რადგან ვულკანის ამოფრქვევა აღქმული იქნა როგორც აპოკალიფსი. მან ასევე დიდი მატერიალური ზიანიც მიაყენა ამ ცივილიზაციას. სწორედ  ამ პერიოდში მათიპყრობენ აქავული ტომები, რომლებსაც სხვანაირად  ეძახდნენ მიკენელებს (მათი ყველაზე დიდი ქალაქის მიკენის გამო, რომელიც პელეპონესის ნახევარკუნძულზე მდებარეობდა). ამის შემდეგ იწყება კრეტას გადაქცევა პერიფერიად, ხოლო მიკენის კი ცენტრად. ძვ.წ 1150-1110 წლები არის მიკენის ეპოქა, რომელიც კრეტას კულტურის გავლენის ქვეშ იყო. მიკენელები კრეტელებისგან განსხვავებით გაცილებით მეომარი ხალხი იყო. ამ პერიოდში ჩნდება უამრავი ქალაქი, ისეთები როგორიცაა სპარტა, არგო, თებესი და სხვები. მიკენის მეფეების ყველაზე მნიშვნელოვანი პოლიტიკური მოვლენა იყო ტროას ომი, რომელიც მოხდა დაახლოებით ძვ.წ 1150 წელს. ვარაუდობენ, რომ ტროამ გამოფიტა მიკენელების სამეფო ძლიერება და 1110 წლისთვის, დორიელების შემოსევის შედეგად, ხდება მიკენის სახელმწიფოს დაცემა.

დორიელები იყვნენ ბერძნების მესამე ტალღა (კრეტელების და აქაველების შემდეგ), რომელიც ცხოვრობდნენ თანამედროვე სერბეთის ტერიტორიაზე. დორიელებმაგაანადგურეს მიკენური ცივილიზაცია და დაიპყრეს მთელი საბერძნეთი. მკვლევარები მიიჩნევენ, რომ მიკენელებისგან განსხვავებით, დორიელებს ჰქონდათ რკინა, რომელიც უფრო მასობრივი წარმოების იარაღია ვიდრე ბრინჯაო და ეს იყო მთავარი ფაქტორი თუ როგორ მოახერხეს  დორიელებმა, მათზე განვითარებული მიკენელების დამარცხება.

ბნელი ეპოქა

კრეტა-მიკენის ცივილიზაციის დაცემის შემდეგ, ხდება არა მხოლოდ დამწერლობის დაიკარგა, არამედ საბერძნეთი აღმოჩნდა პირველყოფილ თემურ მდგომარეობაში. აღარ წარმოებდა თითქმის არაფერი გარდა მიწათმოქმედებისა, რომელიც საკმაოდ პრიმიტიულ დონეზე იყო განვითარებული. 

ბნელ ეპოქამდე საბერძნეთი ვითარდებოდა აღმოსავლური ცივილიზაციების მსგავსად, ტიპოლოგიურად ის იყო აღმოსავლური ცივილიზაციების მსგავსი, თუმცა კრეტო-მიკენის ცივილიზაციის დაცემის შემდეგ, ბერძნებმა შეძლეს ახალი ცივილიზაციის განვითარება.  ამ „რაღაც ახალი ცივილიზაციის“ განვითარებით დაედა საფუძველი ევროპული ცივილიზაციის შექმნას, რომელიც უკვე  ტიპოლოგიურადაც არსებითად განსხვავდებოდა აღმოსავლური ცივილიზაციებისგან.

როდესაც ბერძნები დაუბრუნდნენ პირველყოფილი დემოკრატიის ფორმებს და დავიდნენ თემური ცხოვრების დონეზე, ამ პირველყოფილმა თემებმა დროთა განმავლობაში განიცადეს ევოლუცია და თანდათან გადაიქცნენ მოქალაქეთა თემებად. ასე დაიწყო ამ ტერიტორიაზე პოლისების წარმოშობა. აქ დასახლებული დორიელები საკუთარ თავს მიიჩნევდნენ ამ ტერიტორიების მესაკუთრეებად, სწორედ მათ უნდა განეგოთ ეს მიწა და მათ არ ჭირდებოდათ უმაღლესი ხელისუფლება. ამის გამო იწყება სამეფო ხელისუფლების მოშლა - გადაგვარება. ამ პერიოდში ასპარესზე გამოდის ისეთი ინსტიტუტი, როგორიც არის ბასილევსი[3].  ყველა პოლისს ჰყავდა საკუთრი ბასილევსი. თუმცა ბასილევსი უკვე აღარ იყო მონარქი ამ სიტყვის კლასიკური გაგგებით, ის უფრო იყო არისტოკრატიული ფენის უმაღლესი წარმომადგენელი.

მოქალაქეები იმავდროულად იყვნენ მეომრები. ყველა მოქალაქე ვალდებული იყო მიეღო მონაწილეობა პოლისის მიერ წარმოებულ რაიმე სამხედრო კამპანიაში. ყველა პოლისში  უმაღლესი ორგანოს წარმოადგენდა სახალხო კრება. ეს სახალხო კრება რეალურად  იყო მოქალაქე-მეომართა კრება.ამ ინსტიტუტის არსებობა არ ნიშნავდა დემოკრატიის არსებობას, სახალხო კრების ინსტიტუტი არსებობდა პოლისების ყველა პოლიტიკურ სისტემის დროს. იცვლებოდა მხოლოდ მისი ფორმები. ამ პერიოდში  პოლისებში ჩნდება აკროპოლისი. ეს იყო შენობა, რომელიც აღმართული იყო პოლისის ყველაზე ამაღლებულებულ და დაცულ ადგილას,  ძირითადათ ქალაქის ცენტრში. აქ მოქალაქეები ნახულობდნენ თავშესაფარს მტრის შემოსევის დროს. ჩნდება ასევე აგორა, რომელიც წარმოადგენდა სავაჭრო და საზოგადოებრივ ცენტრს.

ყველა პოლისში მოქალაქეთა გარდა ცხოვრობდნენ თავისუფალი არამოქალაქეები.მართალია მათ გააჩნდათ ქონებრივი უფლება და მათი სიცოცხლე და ყველა უფლება დაცული იყო, მათ არ ჰქონდათ პოლიტიკურ ცხოვრებაში მონაწილეობის უფლება. ასევე ყველა პოლისში იყო მესამე  მონათა ფენა. ძველი საბერძნეთის ისტორიაში უამრავია შემთხვევა, როდესაც მონა ხდება თავისუფალი ადამიანი. მაგრამ მხოლოდ ერთეული შემთხვევებია, როდესაც არამოქალაქე ხდებაა მოქალაქე. ბერძნების აზრით, არამოქალაქეს შესვლა მოქალაქეთა ერთობაში იყო დაუშვებელი. ასევე უნდა ითქვას, რომ მოქალაქეები იყვნენ მხოლოდ მამაკაცები და ქალებს უფლებები ამ მხრივ ძალზედ შეზღუდული იყო.

დორიელების კულტურა იყო პატრიარქალური ტიპის კულტურა. ამით აიხსნება ის, რომ პირველი რაც მათ გააკეთეს, იყო აბსოლუტური განადგურება მატრიარქალური კრეტ-მიკენური ცივილიზაციის და ყველა მისი გადმონაშთის. სიმბოლურად ეს აისახა მხატვრობაში და ლეგენდებში. ცნობილი ლეგენდა ხარის ანუ მინოტავრის მკვლელობის, რომელიც იყო სიმბოლო კრეტა-მიკენური ცივილიზაციის. ის მოკლა გმირმა ახალი სამყაროს შესაქმნელად, სადაც იგულისხმება დორიელების მოსვლა საბერძნეთის ტერიტორიაზე და მათ მიერ ახალი ცივილიზაციის შექმნა. აქ ქალების როლი საზოგადოებრივ ცხოვრებაში დაყვანილია მინიმუმამდე. ქალები განიხილებოდნენ მხოლოდ როგორც გამრავლების საშუალება.უმნიშვნელო იყო ასევე მათი როლი სოციალურ ცხოვრებაშის.  ქალი ცხოვრების უმეტეს დროს ატარებდა სახლში და მხოლოდ რელიგიურ-რიტუალურ დღესასწაულებზე ჰქონდა უფლება გამოსულიყო სახლიდან. მამაკაცს (მამას) შეეძლო როგორც გაეთხოვებინა ქალიშვილი, ასევე ისე მოეთხოვა მისი განქორწინება, რომ არც არაფერი შეეკითხა ქალიშვილისთვის. აბსოლუტურად არაეთიკურად და მიუღებლად მიაჩნდათ ბერძნებს კაცების ლაპარაკში რაიმე მონაწილეობა ქალის მხრიდან. ყველა ოჯახში ქალიშვილს და ცოლს ჰქონდა გამოყოფილი განსაკუთრებული ოთახი და სტუმრის მოსვლის დროს  ისინი არ უნდა გამოსულიყვნენ ამ ოთახიდან.  ქალის სოციალური როლის ამგვარმა დაქვეითებამ ბიძგი მისცა მამაკაცებში ბისექსუალური ურთიერთობის ნორმად მიღებას. მათ ჯერ კიდევ არ ჰქონდათ გამიჯნული ჰეტეროსექსუალობა და ჰომოსექსუალობა. ჩვეულებრივ ნორმად ითვლებოდა ბისექსუალობა, თუმცა კაცებს ცოლად მარტო ქალები მოჰყავდათ.  ბისექსუალური ურთიერთობები არ ითვლებოდა ცოლის ღალატად.

ძველ ცივილიზაციებში მორალის საფუძველი იყო რელიგია და ღმერთების კანონები.განსხვავებით ამისგან, საბერძნეთში მორალი ეფუძნებოდა ეთიკას, ხოლო ეთიკას განსაზღვრავდნენ ადამიანები და არა ღმერთები. რელიგიური ცხოვრება აბსოლუტურად განსხვავდებოდა იმ ეპოქის ახლო აღმოსავლურ ცივილიზაციათა რელიგიური ცხოვრებისგან. საბერძნეთში არ მოხდა ქურუთმა, როგორც სოციალური კლასის ჩამოყალიბება. ღმერთების შესახებ ცოდნის წყაროს საბერძნეთში წარმოადგენდნენ არა ქურუმები, არამედ პოეტები და მხატვრები. ამის გამო ძველ საბერძნეთში არ არსებობდა ე.წ. „კანონიკა“ და რაიმე შეზღუდვები. რელიგიური ინტერპრეტაციები იყო თავისუფალი. რელიგიურ რიტუალებს ატარებდნენ თვით მოქალაქეები. ოლიმპიური ღმერთები იყვნენ ანტროპომორფიზტულები (ადამიანის მსგავსები არსებები). რელიგია დაკავშირებულიიყო პოლისებთან. ყველა პოლისს თავისი ღვთაება ჰყავდა. თუმცა არსებობდა საერთო ბერძნული სალოცავები. ასეთი იყო დელფოსის ორაკული, რომელიც წინასწარმეტყველებდა. ასევე დელოსზე აპოლონის ტაძარი. იმას, თუ რა არის რელიგიის და რელიგიური გრძნობების შეურაცხყოფა, განსაზღრავდნენ პოლისების მოქალაქეები. შესაძლებელი იყო, რომ ერთი და იგივე საქციელი ერთ პოლისში ჩათვლილიყო მკრეხელობად, ხოლო მეორეშა კი არა. შესაბამისად, პოლისებშიამა თუ იმ დანაშაულისთვის გამოტანილი განაჩენებიც  განსხვავდებოდნენ ერთმანეთისგან.

არქაული პერიოდი

არქაულ პერიოდს მეორენაირად დიდი კოლონიალიზმის პერიოდსაც უწოდებენ და ეს პერიოდი მოიცავს ძვ.წ VIII-VI საუკუნეებს.

ძვ.წ VIII საუკუნემდე საბერძნეთი იყო ღარიბი მხარე. ის იყო მსოფლიო ცივილიზაციათა პერიფერია. იმ პერიოდში ცენტრი იყო ახლო აღმოსავლეთში და მცირე აზიაში მდებარე სახელმწიფოები. მაგრამ უკვე ძვ.წ VIII საუკუნის ბოლოს საბერძნეთი ხდება  ერთ-ერთი ყველაზე მდიდარი მხარე და პოლიტიკურად და კულტურულად იქცევა მსოფლიო ცივილიზაციების ცენტრად.  მისი ეს დაწინაურება განაპირობა პირველ რიგში პოლისური ცხოვრების წესმა. პოლისურმა სისტემამ გამოიწვია საზოგადოების ჩართულობის ზრდა სხვასხვა სფეროში. ბერძნებს ჰქონდათ მაღალი კონკურენციის კულტურა. ისინი ერთმანეთს ეჯიბრებოდნენ ყველაფერში. შემთხვევითი არ არის რომ ოლიმპიური თამაშები სწორედ ბერძნებმა გამოიგონეს. ამ ფაქტორმა პოზიტიური როლი ითამაშა ეკონომიკაშიც.  ამას დაემატა ის, რომ ამ პერიოდში წარმოება იზრდება სამჯერ, რომლის ანალოგი მსოფლიო ისტორიას არ ახსოვს ინგლისის საწარმოო რევოლუციამდე. ბერძნული კერამიკა მასობრივად იყიდებოდა მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყანაში. არქეოლოგიური გათხრებით დასტურდება,  რომ წარმოება იყო მასობრივი. ბერძნული პროდუქცია გვხვდება ისეთ შორეულ ქვეყანაშიც კი, როგორიც იყო ინდოეთი. ბერძნებმა ფინიკიელებისგან შემოიღეს და აითვისეს ფულიდი სისტემა. მათ ჰქონდათ კერძოდ საკუთარი მონეტა, რამაც გაამყარა მათი ეკონომიკური კავშირები სხვა ქვეყნებთან. განვითარდა ზღვაოსნობა და ისინი კონკურენციას უწევდნენ ამაში ფინიკიელებსაც კი. ამის შედეგად ხდება ვაჭრობის სწრაფი განვითარებაც. უკვე ძვ.წ V საუკუნეში ბერძნული მონეტა იქცა საერთაშორისო სავაჭრო ერთეულად.

ყველაზე მნიშვნელოვანი ცვლილება ამ პერიოდში არის ე.წ ჰოპლიტური რევოლუცია. ჰოპლიტები, რომლებიც არიან მძიმედ შეიარაღებული, დისციპლინირებული ქვეითი ჯარი, ხდება მთავარი სამხედრო ძალა. ჰოპლიტის მთავარი შეიარაღება არის შუბი და ფარი, რომლის შეძენა შეეძლო ყველა საშუალო მიწიან გლეხს. ამიერიდან ჰოპლიტი ცვლის არისტოკრატ ცხენოსანს.არსებობდა შემდეგი პრინციპი:ყველას, ვინც მონაწილეობას ღებულობდა სამხედრო მოქმედებებში, ჰქონდა უფლება მოეთხოვა სოციალური იერარქიაში არსებული უფლებების მინიჭება. ამიტომ ჰოპლიტურმა რევოლუციამ მოახდინა რადიკალური სოციალური გარდაქმნები. საშუალო მიწის მქონე გლეხი ამის შემდეგ იწყებენ საკუთარი უფლებების გაზრდას და ძალაუფლებისკენ სწრაფვას.  აქამდე უმაღლესი პოლიტიკური ძალაუფლება იყო სახალხო კრება, თუმცა რეალური ძალაუფლება ჰქონდათ არისტოკრატებს (ბასილევსებს). იწყება დემოსის მოძრაობა. პირველი რასაც მოითხოვს დემოსი, ესაა წერილობითი კანონების შექმნა. ძვ.წ VIII საუკუნეში ბერძნები ქმნიან თავიანთ ანბანს და იწყება წერილობით ურთიერთერთობაზე გადასვლა. წერილობითი კანონები ნიშნავდა თანასწორობას ყველასთვის, ამ პროცესს მოჰყვა პოლიტიკური ბრძოლა არისტოკრატებსა და დემოსს შორის. ამ სოციალური ბრძოლის პროცესში ჩნდებოდა შუამავლები, რომლებსაც უნდა მოეგვარებინად დემოსსა და არისტოკრატიას შორის წარმოქმნილი დავები. ეს შუამავლები ხშირად იყვნენ არისტოკრატიის წარმომადგენლები, რომლებიც დროთა განმავლობაში იმტკიცებდნენ ძალაუფლებას და იქცეოდნენ ტირანებად.  თუმცა საბერძნეთში ტირანების ლეგიტიმაციის საკითხი ყოველთვის კითხვის ქვეშ იდგა და მათი სრულფასოვანი ლეგიტიმაცია არ განხორციელებულა. ძვ.წ VII-VI საუკუნეებს უწოდებენ „ძველი ტირანების ეპოქას“. ამ პერიოდის ტირანები  წარმოშობითიყვნენ არისტოკრატები, რომლებიც მართლია ლოიალურად იყვნენ განწყობილი დემოსის მიმართ, მაგრამ როგორც წესი ცდილობდნენ ეს დემოსი გამოეყენებინად საკუთარი კონკურენტი-არისტოკრატების წინააღმდეგ. დროთა განმავლობაში, ტირანთა ძალაუფლება ეცემა, რამეთუ ის ის წინააღმდეგობაში მოვიდა თავად პოლისის სისტემასთან (კოლექტიური საკუთრების იდეასთან). ტირანები როგორც წესი არ აუქმებდნენ დაწერილ კანონებს, ისინი უბრალოდ კანონზე მაღლა იდგნენ.

ამ პერიოდში ყველაზე დიდი მოვლენა არის დიდი ბრძნული კოლონიალიზაცია. კოლონიზაციას ჰქონდა სამი ძირითადი მიზეზი. ესენია:

1) მიწის სიმცირე. მიწა არ იყოფოდა და რჩებოდა უფროს ვაჟს, ხოლო უმცროსი იძულებული ხდებოდა ეძება მიწა სხვაგან.

2) პოლიტიკური და სოციალური ბრძოლა, დამარცხებული მხარე ხშირად ტოვებდა სამშობლოს და მიდოდა ახალი კოლონიის შესაქმნელად

3) ყველა კოლონია იყო სავაჭრო პლაცდარმი და ხშირად არა  მარტო ბერძნები იყვნენ დაინტერესებული რომ შეექმნათ კოლონია, არამედ ადგილობრივი მმართველებიც.

ძველი ბერძნული კოლონიზაცია განხორციელდა სამი ძირითადი მიმართულებით:

 1) დასავლეთი. ეს იყო თავდაპირველად იტალია და სიცილია, სადაც უამრავი კოლონია შექმნეს (ყველაზე ცნობილია მათ შორის ნეაპოლი და სირაკუზი).  ამ მხარს ანტიკურ ეპოქაში უწოდებდნენ „დიდ საბერძნეთსაც“. თუმცა მოგვიანებით ბერძნები კიდევ უფრო დასავლეთით წავიდნენ და დღევანდელი საფრანგეთის და ესპანეთის ტერიტორიაზეც დაარსეს ახალი კოლონიები.

2) აღმოსავლეთ ხმელთაშუაზღვისპირეთი. აქ ძირითადად ადგილობრივიმმართველების მხარდაჭერით ქმნიდნენ კოლონიებს (მაგალითად ეგვიპტეში).

3)შავი ზღვის მიმართულებით, განსაკუთრებით შავი ზღვის ჩრდილოეთით და ბოსფორის ზღვაზე.

ბერძნები არ ქმნიდნენ იმპერიას, ისინი უბრალოდ ავრცელებდნენ პოლისის იდეას დანარჩენ სამყაროში.

სპარტა

სპარტა - ლაკედომონი (სპარტას სრული სახელი) იყო უნიკალური ბერძნული პოლისი, რადგან აქ შემორჩენილი იყო ყველაზე არქაული, ჰოპლიტური ელემენტი. ყველა ბერძნული პოლისი იყო სამოქალაქო თემი, სადაც ძალაუფლება ჰქონდათ ჰოპლიტებს, სპარტაში კი ეს მომენტი გამოკვეთილი იყო.

სპარტანული სისტემის შექმნას უკავშირებენ ლეგენდარულ მეფეს ლიკურგუსს, რომელმაც სპარტა გახადა ყველაზე ბრძოლისუნარიანი პოლისი იმდროინდელ საბერძნეთში. სპარტელებმა დაიპყრეს მესინია, სადაც ცხოვრობდნენ ადგილობრივი ტომები და დაიმორჩილეს მისი მოსახლეობა. დამორჩილებულ მოსახლეობას უწოდეს ჰილოტები. ჰილოტები მუდმივ მორჩილებაში რომ ჰყოლოდათ და შეძლოდათ მათი შესაძლო აჯანყების ჩახშობა, საჭირო იყო სპეციალური, მუდმივ მობილიზაციაში მყოფი ჯარის ქონა. ლეგენდის მიხედვით, ლიკურგუსმა დელფოსის ორაკულისგან მიიღო რეტრო (წინასწარმეტყველება), რამაც უბიძგა მას გაეტარებინა მიწის რეფორმა.

ლიკურგუსის რეფორმის მიხედვი სპარტანული მიწები დაიყო 10 000 ნაწილად ანუ კლერად. ყველა სპარტანელი სიცოცხლეში იღებდა ერთ ასეთ კლერს. კლერი არ იყო უბრალოდ მიწა, ის იყო ისეთი მიწა, რომელსაც ილოტების 7 ოჯახი ამუშავებდა და ჰილოტები ვალდებულნი იყვნენ, თავიანთი მოსავლის ნახევარი მიეცათ სპარტანელისთვის.

სპარტანელებს აეკრძალათ ყველანაირი საქმიანობა გარდა სამხედრო საქმიანობისა, ეს აკრძალვა კანონში იყო გაწერილი. ყველა სპარტანელი ბიჭი, რომელიც 8 წლის ხდებოდა მიჰყავდათ მშობლებისგან გასამხედროვებულ ბანაკში - აგელაში, სადაც ის სწავლობდა სამხედრო საქმეს. ყველა სპარტანელი, რომ გამხდარიყო სრულფასოვანი მოქალაქე, უნდა მოეხდინა ინიციალიზაციია[4]. რიტუალს ერქვა კრიპცია - როდესაც სპარტანელი ახალგაზრდა ნადირობდა ჰილოტზე, მას უნდა მოეკლა ახალგაზრდა და ძლიერი ჰილოტი, შეიარაღების გარეშე. 20 წლიდან სპარტანელებს უფლება ეძლეოდათ ქორწინების, ხოლო 30 წლიდან სრული სამოქალაქო უფლება ეძლეოდათ. ამ აღზრდის წესს ერქვა აგუგე.

სპარტაში ქალებიც ფიზიკურ აღზრდას გადიოდნენ. ისინი სწავლობდნენ ასევე რელიგიურ რიტუალებს და საოჯახო საქმეს. სპარტა განსხვავდებოდა სხვა ბერძნული პოლისებისგან, სადაც ქალებს შედარებით მეტი თავისუფლება ჰქონდათ. სპარტაში ქალს არ შეეძლო გათხოვება, თუ ის 18 წელზე უმცროს იყო. მათი გათხოვება ხდებდა საკუთარი ნებით.  ისინი ასევე არ იყვნენ ოთახში გამოკეტილები, როგორც ეს სხვა ბერძნულ პოლისებში ხდებოდა. სპარტაში იყო გავრცელებული პოლიანდრია[5], და შესაბამისად იყო შემთხვევები, როცა ორ ძმას შეეძლო ერთი ცოლის ყოლა.

ცხადია, რომ სახელმწიფოს გარდა მეომრებისა და მონა-მიწათმოქმედებისა  ესაჭიროება ვაჭარ-ხელოსნები. ამიტომ სპარტაში არსებობდა ასევე მესამე ფენა, ე.წ. პერიეკები - თავისუფალი არამოქალაქეები, რომლებიც მისდევდნენ ვაჭრობას და ხელოსნობას.საომარი მდგომაროების დროს, პერიკები მონაწილეობდნენ ომებში, მაგრამ მათ არ ჰქონდათ არანაირი პოლიტიკური უფლებები.

სპარტაში არსებობდა სახალხო კრება - აპელა. აქ ღებულობდნენ გადაწყვეტილებებს ომისა და მშვიდობის შესახებ. აპელაში არ ხდებოდა საკითხების განხილვა, უბრალოდ გადაწყვეტილებების მიღება. ეს ხდებოდა არა ხმების რაოდენობით და მათი დათვლით, არამედ ხმის ძალით. ანუ, იმარჯვებდა ის, ვინც უფრო ხმამაღლა დაიყვირებდა.აპელა ირჩევდა 28 ჰერონტს არისტოკრატიულ წრიდან, სიცოცხლის ბოლომდე. სპარტაში არსებობდა ასევე ორი მეფე, ბასილევსი. აპელაში მოქალაქეებს არ შეეძლოთ ინიციატივის შეთავაზება, მას შეეძლო ბასილევსის ან ჰერონტის გადაწყვეტილების მიღება ან უარყოფა მარტო. ასევე კრებაზე ირჩევდნენ ხუთ ეფორს (ზედამხედველს) რომელიც მეფესა და ჰერონტების საქმიანობას ზედამხედველობდა, რომ არ დამყარებულიყო ტირანია.

სპარტა საკუთარ თავს ყოველთვის პოზიციონირებდა როგორც ტირანთმოძულე. იყვნენ ბევრი სხვა ბერძნული პოლისის არისტოკრატებისთვის მისაბაძნი. თავად სპარტაზე ჩვენ დეტალური ინფორმაცია მოგვეპოვება ათენელი არისტოკრატებისგან, რომლებსაც იდეალად სპარტა მიაჩნდათ. ეს იყო სისტემა,რომელსაც პოლიტიკური ქაოსი არ შეხებია და მისი პოლიტიკური სისტემა სტაბილურად არსებობდა სპარტას საბოლოო დაცემამდე.

სოლონისა და კლისთენეს რეფორმები. დემოკრატიის ჩასახვა.

ძვ.წ VI საუკუნის დასაწყისში  ათენელები საკმაოდ მძიმე მდგომარეობაში აღმოჩნდნენ. ათენელების საკმაოდ დიდი ნაწილი აღმოჩნდა სავალალო კაბალურ მდგომარობაში. ის ათენელები, რომლებიც ვერ იხდიდნენ ვალს, იძულებული იყვნენ გამხდარიყვნენ მონები.  ძვ.წ 594 წელს პირველ არქონტად[6]მათ აირჩიეს არისტოკრატი სოლონი, რომელმაც დაიწყო რეფორმების გატარება და ახალი კანონების მიღება.მათ შორის ყველაზე მნიშვნელოვანი კანონი იყო  სეისაფხია. ის კრძალავდა ათენელი მოქალაქის მონად გაყიდვას. ყველა ვინც გახდა მონა, განთავისუფლდა და თუ ვინმე უცხოეთში იყო გაყვანილი, ყველა უკან დაიბრუნეს, რადგან სახელმწიფომ გამოისყიდა ისინი. სოლონმა გააუქმა ვალები, რამაც საფუძველი ჩაუყარა ათენის განვითარებას. მისი მმართველობის დროს მოხდა უარავი უცხოელის ჩამოსახლება, რომელთაც ეწოდებოდათ მეთოდიკები (თავისუფალი არამოქალაქეები), რამაც ხელი შეუწყო ათენის სავაჭრო და სამრეწველო ცენტრად ქცევას. სოლონმა გაატარა ასევე პოლიტიკური რეფორმა. მის დროს კერძოდ გაიზარდა სახალხო კრების - ეკლესიის როლი. სახალხო კრება შედგებოდასხვადასხვა ფენიდან არჩეული ცხრა არქონტისგან.  მან ასევე შექმნა 400 კაციანი საბჭო ანუ ბულე. მასში ოთხ სხვადასხვა სოციალურ ფენასწარმოადგენდა ას-ასი წევრი.

თუმცა სოლონის შემდეგ ათენში იწყება პოლიტიკური ძალაუფლებისთვის ბრძოლა. იმარჯვებს არისტოკრატი პისისტრატე, რომელიცამყარერებს აქ ტირანიას. ის ახერხებს მოწინააღმდეგე არისტოკრატიის დამარცხებას. პისისტრატეს დროს იწყება ათენის აღორძინება.ტარდება ათენური კოლონიზაციის პოლიტიკა. მაღალ საფეხურს აღწევს კულტურა. სწორედ ამ პერიოდში იქმნება ბერძნული თეატრი. ათენი ხდება კულტურული და სავაჭრო ცენტრი. პისისტრატეს გარდაცვალების შემდეგ მისი შვილები ცდილობენ ტირანიის შენარჩუნებას. თუმცა ძვ.წ 530 წელს ათენელი არისტოკრატები სპარტელების დახმარებით, რომლებიც ყოველთვის და ყველგან ტირანიის წინააღმდეგ გამოდიოდნენ,აგდებენ ათენში არსებულ პოლიტიკური წყობას და ათენი ექცევა სპარტის გავლენის ქვეშ. მალე ასეთი ვითარება აღარ მოწონთ თავად ათენელებს და ისინი, ძვ.წ 509 წელს, კლისთენეს მეთაურობით, აძევებენ სპარტანულ გარნიზონს ათენიდან.

კლისთენე რომელიც იყო არისტოკრატი, ხვდება რომ დემოსის შეჩერება შეუძლებელია და ატარებს მთელ რიგ რეფორმებს. პირველ რიგში ის ზრდის სახალხო კრების მნიშვნელობას და მასში ყველა ათენელს შეუძლია მონაწილოების მიღება. ათენი იყოფა 10 ფილედ (ბერძნულად ფილე  ნიშნავს ტომს) თითო ფილე 3 ნაწილად იყოფა, რათა არისტოკრატიას ვერ მოეხდინა დაბალ სოციალურ ფენებზე გავლენის მოხდენა. თითო ფილედან ირჩევდნენ 10 სტრატეგოსს. რადგან ბერძნული წელი 10 თვისგან შედგებოდა, თითო სტრატეგოსს თითო თვეს განსაკუთრებული უფლებები ეძლეოდა სამოქალაქო საქმეების მმართველობის პერიოდში. 400-თა საბჭო შეიცვალა 500-თა საბჭოთი.იზრდება დაბალი სოციალური ფენების  როლი სახალხო კრების შიგნით. ამ დორიდან არქონტი აღარ წარმოადგენს უმაღლეს საერო პირს. მას მხოლოდ სანახობრივ-ცერემონიული როლი აქვს დარჩენილი.

სწორედ ამ სისტემას ეწოდა მოგვიანებით დემოკრატია, რომელიც სამ ძირითად პრინციპზე იყო აგებული: 1) ისანამია - კანონის წინაშე თანასწორობა 2) ისიპოლიტია - თანასწორობასამოქალაქო უფლებების გამოყენებაში 3) ისაგარია - თანაბარი უფლება სახალხო კრებაზე სიტყვის გამოსვლის.

ტირანიისგან თავის დასაცავად მნიშვნელოვანი ნაწილი იყო ასევე ოსტრაკისმოსი - წელიწადში ერთხელ ათენელ მოქალაქეებს ეკითხებოდნენ,არსებობს თუ არა ისეთი მოქალაქე, რომელიც საფრთხეს უქმნის სახელმწიფო წყობას. მოქალაქეები თიხის ნატეხზე ანუ ოსტრაკონზებზე წერდნენ ასეთი პიროვნების სახელს, ვისი სახელიც ყველაზე მეტჯერ გამოერდებოდა, მას ათენიდან 10 წლით აძევებდნენ, მაგრამ ქონებას უტოვებდნენ.

კლასიკური პერიოდი

კლასიკური პერიოდი უკავშირდება ორი პოლიტიკური სისტემის დაპირისპირებას. ეს არის სპარსული დესპოტური სისტემის და ბერძნული პოლისების დაპირისპირება. ძვ.წ 490 წელს დაწყებული ომი სპარსელებსა და ბერძნებს შორის დამთავრდა ძვ.წ 449 წელს კალიასის ზავით ბერძნული სამყაროს გამარჯვებით. ამ ომმა აჩვენა, რომ პოლისებს შეეძლოთ საკუთარი თავის დაცვა მასზე ძლიერი სახელმწიფოსგან. თუმცა ამ კონფლიქტმა ასევე აჩვენა ბერძნული პოლისების მთელი რიგი სისუსტეები, რომელიც შემდეგ პერიოდში გამოვლინდა.

ძვ.წ 478 წელს ათენის მეთაურობით შეიქმნა სიმაქია - ათენის საზღვაო კავშირი, რომელიც თავდაპირველად სპარსეთის წინააღმდეგ იყო მიმართული, ხოლო შემდგომში ათენის ჰეგემონიისთვის ბრძოლაში იყო ჩართული. სწორედ ფლოტის მნიშვნელობის ზრდამ, გამოიწვია დემოსის მნიშვნელობის გაზრდაც, რადგან სახმელეთო მეომრისგან განსხვავებით, ფლოტში მომსახურეებს უფრო ნაკლები დანახარჯი ჰქონდათ და უფრო მასობრივად იღებდნენ მონაწილეობას, რამაც მათი მნიშვნელობა გაზარდა საგრძნობლად.

სწორედ ამ პერიოდში იბადება  დემოკრატიის გავრცლეების იდეა, ამ იდეის ავტორი იყო ცნობილი ათენელი პოლიტიკოსი პერიკლე. პერიკლე ატარებს მთელ რიგ რეფორმებს. მართალია აქამდე ყველა მოქალაქეს შეეძლო მაღალი თანამდებობის დაკავება, მაგრამ რადგან ეს თანამდებობები არ იყო ანაზღაურებადი და თანამდებობის დასაკავებლად ნებისმიერი ვალდებული იყო მოწყდომოდა საკუთარ მიწას, ამის გაკეთება შეეძლო მხოლოდ არისტოკრატიის წარმომადგენლებს.  პერიკლემ კი სახელმწიფო თანამდებობები ანაზღაურებადი გახადა, რამაც საშუალება მისცა დაბალ სოციალურ ფენებს მიეღოთ თანამდებობები. ის ასევე ქმნის ნაფიც მსაჯულთა სასამართლოს, რომელიც განიხილავდა სხვადასხვა მნიშვნელოვან საკითხებს.

პერიკლე ატარებდა იმპერიულ პოლიტიკას მოკავშირეებთან მიმართებაში, მოკავშირეებს გარკველი თანხა უნდა გადაეხადათ ათენისთვის და ყველა მნიშვნელოვანი სასამართლო საკითხი უნდა ჩატარებულიყო ათენში. დემოკრატია ამიერიდან დაუკავშირდა იმპერიულ ამბიციებს და სწორედ ამის შემდეგ იწყება ბრძოლა გავლენების გასაზრდელად.

კლასიკური ეპოქაში მოღვაწეობდნენ ყველა დიდი ფილოსოფოსი სოკრატე, პლატონი და ა.შ ეს პერიოდი ბერძნული კულტურის ოქროს ხანად ითვლება.

ძვ.წ. IV საუკუნე პოლისური სისტემის დაცემა

ძვ.წ 431 წელს იწყება პელეპონისის ომი.  მართალია ამ ომში იმარჯვებს სპარტა, რის შედეგად მას შეუძლია სხვადასხვა პოლისში დანიშნოს თავისი გუბერნატორი და გაანადგუროს პოლიტიკური მოწინააღმდეგეები. თუმცა ძალიან მალე ბერძნებს აღარ მოსწონთ სპარტას ასეთი ჰეგემონია და ისინი იწყებენ მის წინააღმდეგ ომს.

ეს პერიოდი ხასიათდება სხვადასხვა პოლისებს შორის ომით ჰეგემონიისთვის, ასევე დაქირავებული ჯარების როლის და მათი რაოდენბოის გაზრდით. ბერძენი დაქირავებულები იბრძოდნენ ყველგან, მათ შორის სპარსეთში. ასე მაგალითად ცნობილი ათენელი მხედარმთავარ ქსენოფონტე იბრძოდა სპარსეთის ტახტის პრეტენდენტის კიროსის მხარეზე. იბრძოდა საკმაოდ წარმატებულად, თუმცა კიროსის მოულოდნელი სიკვდილის შემდეგ ის იძულებული გახდა სამშობლოში დაბრუნებულიყო. ამ ლაშქრობამ ბერძნებს რწმენა გაუჩინა, რომ სპარსელების დამარცხება სპარსეთშიც შეიძლებოდა.

ამის მიუხედავად,  ჰეგემონიისთვის ბრძოლამ სპარსეთს მიცა საშუალება საკუთარი პოლიტიკური ძალაუფლება გაევრცელებინა საბერძნეთზე.  სპარსელების ფინანსური დახმარებით ათენმა ხელახლა შექმნა ფლოტი, ააშენა კედელი და დაიწყო კორინთეს ომი, რომელმაც ბერძნული პოლისები მნიშვენლოვნად დაასუსტა. ეს ომი დამთავრდა სამშვიდობო ხელშეკრულებით, რომელსაც ხელი მოეწერა სპარსეთის ქალაქ სუზაში, რაც ნიშნავდა სპარსეთის გავლენის აღიარებას.

თებემ, რომელიც განთავისუფლდა სპარტასგან, მალე შეძლო დემოკრატ ლიდერების ეპიოპონიუსის და პილაპიდეს მეთაურობით დაწინაურება. ძვ.წ 371 წელს კეკურას ბრძოლაში პირველად საბერძნეთის ისტორიაში ღია ბრძოლაში თებელმა ფალანგამ, გაანადგურა სპარტანული ფალანგა და ამის შემდეგ სპარტა კარგავს მესინიას და ბერძნულ სამყაროში მეთაურის როლს. ამ მარცხმა მთელ საბერძნეთში გამოიწვია მთელი რიგი სოციალური ცხოვრების დეზორგანიზაია, დაიწყო სკიტარიზმი, მაგალითად ქალაქ არგოში ხელკეტებით შეიარაღებულმა ღარიბმა მოქალაქემ მაკლა 1000-მდე მდიდარი თანამოქალაქე.

ათენი, რომელიც ცდილობს ლიდერობა დაიბრუნოს, ძვ.წ 374 წელს ქმნის ათენის მეორე საზღვაო კავშირს. ამჯერად მოკავშირეების თანასწორობის პრინციპზე ააგო კავშირი, თუმცა მოგვიანებით ათენურ არქეს დაბრუნება მოუნდა, რის შედეგადაც მოკავშირეები უჯანყდებიან და ძვ.წ 365 წელს ათენს ამარცხებენ.

ძვ.წ 362 წელს მეორე მთავარი ბრძოლა გაიმართება სპარტანელებსა და თებელებს შორის. ამჯერად ათენელები, რომელებიც თებესგან უფრო დიდ საფრთხეს ხედავდნენ, ვიდრე სპარტასგან, სპარტელების მხარეს გადადიან. მაგრამ მანტინეს ბრძოლაში თებელები ამარცხებენ თავიანთ მოწინააღმდეგეს. თუმცა ამ ბრძოლაში იღუპება თებელთა ლიდერი ეპამინონი, რაც ხდება თებეთელთა შორის ახალი პოლიტიკური ომის დაწყების მიზეზი. ომის, რომელიც მნიშვნელოვნად დაასუსტებს თებეს.

ამრიგად, საბერძნეთი აღმოჩნდა ისეთ სიტუაციაში, სადაც არ არსებობდა ლიდერიმ, რომელიც შეძლებდა ბერძნული პოლისების გაერთიანებას. ლიდერი ჩნდება საბერძნეთთან ახლოს მდებარე მაკედონიის სამეფოში, რომელიც წარმოადგენდა ნახევრად ბერძნულ მხარეს. მართალია მაკედონიის  მოქალაქეები თავს ელინებად მიიჩნევდნენ, მაგრამ თვით ბერძნები მათ არ თვლიდნენ ელინებად. მაკედონური სამეფო იყო არა პოლისური, არამედ ჩამოყალიბებული მონარქია. ეს დაპირისპირება გამოაჩენს იმას, რომ პოლისური ცხოვრების წესი ნელ-ნელა შედის კრიზისში.

---

[1] თალასოკრატია - საღვაო ცივილიზაცია. თალასოკრატიის ქვეშ მოიაზრება ცივილიზაცია-არამდგრადი სივრცით და შემდეგ პარადიგმებით: დინამიზმი, ინდივიდუალიზმი, ინოვაცია, იმპროვიზაცია და ეთიკური ნორმების ფართობითობა.

[2]მატრიარქატი - დედათა (ქალთა) მართველობა. პატრიარქატი - მამათა (მამაკაცთა) მართველობა

[3]ბასილევსი ბერძნულად ნიშნავს მეფეს

[4]ინციალიზაცია - რიტუალი, რომლის შედეგადაც ბიჭი ხდება მამაკაცი. სხვადასხვა ხალხში სხვადასხვა რიტუალი იყო. მაგალითად ზულუს ტომებში ინიციალიზაციის რიტუალი იყო როდესაც ბიჭი მოკლავდა ლომს. ამის შემდეგ ბიჭს, საზოგადოება უყურებდა როგორც კაცს და მას იგივე უფლებები ჰქონდა როგორც დანარჩენ ზრდასრულ მამაკაცებს.

[5]პოლიანდრია - მრავალქმრიანობა

[6]არქონტი - თავდაპირველად არონტი ნიშნავდა არჩეულ ერთპიროვნულ მართველს