მაგამ ანარქიზმი ამ სიტყვის სრული მნიშვნელობით, დაიბადა ახალ ეპოქაში. XVIII საუკუნის ბოლოს, როდესაც ევროპაში დაიწყო დიდი რევოლუციების ეპოქა, გზა გაუხსნა ინდივიდუალიზმის დამკვიდრებას და ტრადიციული საზოგადოების დანგრევას. ამ ეპოქაში დაიწყო ანარქიზმის ჩამოყალიბება და გარდაქმნა ფილოსოფიურ სწავლებად, ხოლო შემდეგ უკვე როგორც რევოლუციურ მოძრაობად.
ანარქიზმი იყო რეაქცია საფრანგეთის დიდი რევოლუციის მიღწევებისა და წარუმატებლობის: შეიცვალა თავისუფლების, თანასწორობის და ძმობის იდეალები და მოხდა მათი ხელახალი გააზრება; პარლამენტარულ დემოკრატიამ ვერ მოიტანა ნანატრი ინდივიდის თავისუფლება.
ანარქიზმი საბოლოოდ ჩამოყალიბდა 1830-1840-იან წლებში - ლიბერალიზმთან და სახელმწიფო სოციალიზმთან ბრძოლაში და პოლემიკაში. თუ კი პირველნი ხაზს უსვამდნენ მოქალაქის პოლიტიკურ თავისუფლებას (აღიარებდნენ მინიმალური სახელმწიფოს არსებობის იდეას), მეორენი ხაზს უსვამდნენ სოციალურ თანასწორობას, ხოლო მის განხორციელების ინსტრუმენტად კი ტოტალურ სახელმწიფო რეგულირებებს მიიჩნევდნენ. ანარქიზმის დევიზი, კი ეწინააღმდეგებოდა ორივე მათგანს, შეგვიძლია გავიხსენოთ მიხეილ ბაკუნინის ცნობილი სიტყვა: „თავისუფლება სოციალიზმის გარეშე არის პრივილეგია და არასამართლიანობა.. სოციალიზმი თავისუფლების გარეშე არის მონობა“.
ვ.გოდვინი
და მ.შტირნერი
პირველი წარმომადგენლები ანარქიზმისა იყვნენ ინგლისელი ვილიამ გოდვინი (1756-1836) და გერმანელი მაკს შტირნერი (იოჰან კასპერ შმიტილ 1806-1856). გოდვინის წიგნში „კვლევა პოლიტიკურ სამართლიანობის და მისი გავლენის საყოველთაო წესიერებაზე და ბედნიერებაზე“(1793) (შეიძლება სათაური მთლად ზუსტი არ არის) და შტირნერის წიგნში „ერთობა და მისი საკუთრება“ (1844) გამოისახა ანარქისტული მსოფლმხედველობის კონტურები. ორივე მოაზროვნე შეეცადა დაემტკიცებინა სახელმწიფოს განადგურების აუცილებლობაზე და საზოგადოებრივ ცხოვრებისა და წარმოების დეცენტრალიზაცია. დაემტკიცებინათ საზოგადოების და სახელმწიფოს ინტერესების წინააღმდეგობა. მაგრამ ზემოთ ნახსენები ანარქისტების თეორიები ბევრ საკითხში განსხვავდებოდა.
გოდვინის თეზისი დამყარებული იყო ადამიანის ბუნების სიკეთეზე, რომელზეც ცუდ გავლენას ახდენს სახელმწიფო ინსტიტუტები, და შეთავაზა ანარქო-კომუნისტური პროგრამა სოციალურ გარდაქმნებზე. ხოლო შტირნერის თეორიაში ცენტრალურ ადგილს იკავებდა - უნიკალური პიროვნება, ერთეულები; ამ ადამიანს არ შეიძლება შეუთავსო რომელიმე სოციალური როლი. გერმანელი მოაზროვნე მოუწოდებდა განთავისუფლებულიყო ზეპიროვნებისგან (იგულისხმება იდეოლოგია) ფეტიშიზმისგან და დესპოტურ დაწესებულებისგან, გაეცნობიერებინა საკუთარი ჭეშმარიტი ინტერესები და შეერთებულყო სხვებთან - რომლებიც ასევე ერთეულები იქნებოდნენ - და ერთად დაეწყოთ ბრძოლა თავისუფლებისთვის.
გოდვინი, რჩებოდა განმანათლებლობის იდეების მატარებლად, მას ჯეროდა სიტყვით დიდი ძალის, რომ შეეცვალა სამყარო პროპაგანდის მეშვეობით. შტირნერს კი არ ჰქონდა იმედი მთავრობისა და ბურჟუაზიის კეთილი ნების. ის აღიარებდა მუშათა გაფიცვების აუცილებლობას, საკუთრების ექსპროპაციას და შეექმნათ თავისუფალი „ეგოისტთა კავშირი“. მაგრამ გერმანელი მოაზროვნე აქცენტს არა სოციალურ რევოლუციას, არამედ „პიროვნების აჯანყებაზე“ აკეთებდა.
ასე რომ თავიდანვე ორი მიმართულება იყო ანარქისტულ აზროვნებაში - ფილოსოფიურ-ინდივიდუალისტური, რომელიც ხაზს უსვამდა ადამიანის უნიკალურ ინდივიდუალიზმს, და სოციალ-კომუნისტური, რომელიც დაინტერესებული იყო შეექმნა თავისუფალი და სამართლიანი საზოგადოება. ამის მიუხედავად გოდვინის და შტირნერის აზრები ავსებდნენ ერთმანეთს. მომავალში შექმნილი ანარქიზმის უამრავი მიმდინარეობა, დაკავშირებული იყო განსხვავებებზე ინდივიდუალურ თავისუფლებასა და სოციალურ სამართლიანობის აღქმის შორის.
გოდვინი და შტეინერი იყვნენ ერთნაირი მოაზროვნეები,
რომლებიც არც თუ ისე აქტიურად იყვნენ ჩართულნი საზოგადო ცხოვრებაში. არც ერთმა და არც
მეორემ არ უწოდა საკუთარ შეხედულებას ანარქისტული.
პრუდონი
„ანარქიზმის მამას“ ხშირად უწოდებენ გამორჩეულ
ფრანგ მოაზროვნეს პიერ ჟოზეფ პრუდონს (1809-1865). ის იყო გლეხის შვილი,
თვითნასწავლი, რომელმაც ცხოვრება მძიმე ფიზიკურ შრომაში და სიღატაკეში გაატარა.
პრუდონი იყო XIX საუკუნეში სოციალისტურ მოძრაობის ლიდერი, რომელიც არ იყო მართველი
კლასიდან. პრუდონთან არის დაკავშირებული ანარქიზმის თვითიდენტიფიკაცია, მასში შექმნილი
მთავარი სოციალური იდეები და მისი გავრცელება მასებში.მეცნიერი და პუბლიცისტი, გაზეტის გამომშვები და ნაციონალური ასამლეის დეპუტატი, რომელიც მონაწილეობდა 1848 წლის რევოლუციაში, გაატარა ცხოვრების ბოლო წლები ემიგრაციაში, პრუდონმა დაწერა უამრავი წიგნი და სტატია, რომლიდანაც ყველაზე ცნობილი ნაშრომებია: „რა არის საკუთრება?“(1840), „რევოლუციონერის აღსარება“ (1849) და „პოლიტიკური უნარი შესახებ მუშათა კლასში“(1865)
პრუდონის მსოფლმხედველობაში, როგორც მის ცხოვრებაში, იყო არამცირე წინააღმდეგობა, რომელიც მიიჩნეოდა შეუსაბამო მახასიათებლად: უბრალო პიროვნება თუმცა ჰქონდა მესიანისტური მიდრეკილებაც, რევოლუციონერი რომელიც თან რეფორმისტურ საშუალებებს იყენებდა, თავისუფლი დამოკიდებულების საზოგადო ცხოვრებაში და რადიკალურ პატრიარქალური დამოკიდებულების ოჯახში. იბრძოდა ინდივიდუალურ თავისუფლებისკენ, პრუდონმა ამავდროულად დაწერა „პორნოკრატია, ანუ ქალი თანამედროვე ეპოქაში“, სადაც ქალთა ემანისპაციის წინააღმდეგ გამოდიოდა და ანვითარებდა სქესთა შორის უთანასწორობის იდეას. წამყვანი კონსერვატორი, რეფორმისტი რევოლუციონერი, ოპტიმისტური პესიმისტი - ესე წარადგინა ეს ადამიანი ჰერცერმა, რომელმაც მას უწოდა „საფრანგეთში მთავარი რევოლუციური პრინციპის შემოქმედი“ და „ერთერთი ყველაზე დიდი მოაზროვნე ჩვენი ეპოქის“
პრუდონი იყო წინააღმდგეი სახელმწიფოს ძალადობის ყველანაირი ფორმის: იქნებოდა ეს ლუი ფილიპეს კონსტიტუციური მონარქია, ბონაპარტის იმპერია, იაკობინელთა რესპუბლიკა თუ რევოლუციური დიქტატურა. გაანალიზა 1848 წლის რევოლუცია, პრუდონმა დაასკვნა: რევოლუცია შეუსაბამოა სახელმწიფოსთან, ხოლო უტოპიის განხორციელების გზები მიგვიყვანს სახელმწიფო სოციალიზმისკენ. იქნება მოთხოვნილება ხელში ჩაიგდონ ძალაუფლება და გამოიყენონ ის ინსტრუმენტად რექციის და რევოლუციის დამარცხებისთვის.
თუ კი შტირნერის და გლოდვინის, არც ისე ცნობილი პუბლიკაციები ანარქიზმის იდეალების შესახებ ატარებდა უმეტესად აბსტრაქტულ-ფილოსოფიურ ხასიათს, პრუდონმა შექმნა და პოპულარიზება გაუწია ანარქისტულ მსოფლმხედველობას ისე რომ წამყვან ძალად აქცია პარიზის კომუნის დროს.
პრუდინი თვლიდა რომ XIX საუკუნეში სოციალიზმის დავალება იყო სოციალური თანასწორ
ობის და ნამდვილი თავისუფლების დამყარება (ანუ სახელმწიფოს მხრიდან აამიანზე ბატონობის ხარჯზე) პრუდონი ერიდებოდა აბსტრაქტულ სქემებს, ის ცდილობდა არსებული სქემების შესწავლას და არსებული სიტუაციის გააზრებას. ის ამბობდა: „მე არ გთავაზობთ არანაირ სისტემას; მე მოვითხოვ პრივილეგიების და მონობის განადგურებას, მე მინდა თანასწორობა... წარმომიდგენია ეს სამყაროს დისციპლინირები“
სახელმწიფო ძალაუფლება, იერარქია, ცენტრალიზაცია, ბიუროკრატია და სამართალს, პრუდონმა დაუპირისპირა ფედერაციის, დეცენტრალიზაციის, თავისუფალ ხელშეკრულების და თვითმართველობის იდეა. როდესაც თანამედროვე საზოგადოებას აღწერდა პრუდონი, ის უთითებდა ბურჟუაზიის და ძალაუფლების ურთიერთკავშირზე, ცენტრალიზაციისა და მონოპოლიზაციის ურთიერტკავშირზე, შეუკავებელი კონკურენციაზე. „არასოლიდარულ სულზე“. თავისუფლების სახელით პრუდონი უტევდა სახელმწიფოს, ხოლო თანასწორობის სახელით კი - საკუთრებას.
პრუდონი ამტკიცებდა, რომ პოლიტიკური თავისუფლება
შეუძლებელია ეკონომიკურად დაკმაყოფილებისა და დეცენტრალიზებურ მართველობის
გარეშე. „რასაც პოლიტიკაში ეძახიან
ხელისუფლებას - წერდა ის - სრულიად იგივეა, რასაც ეკონომიკაში ეძახიან საკუთრებას;
ეს ორი იდეა ავსებს ერთმანეთს და ბატონობს; როცა უტევთ ერთს - უტევთ მეორესაც; ერთი გაუგებარია მეორეს
გარეშე; თუ კი თქვენ გაანადგურებთ ერთს; მაშნ მეორეც უნდა გაანადგუროთ - ან
პირიქით“. ამ იდეიდან გამომდინარე პრუდონმა ესეთი ფორუმრილება მოახდინა საკუთარ პრინციპის: „ასე რომ, რასაც ეკონომიკურ ენაზე ჰქვია ერთმანეთის დაკმაყოფილება, პოლიტიკურ ენაზე ჰქვია ფედერაცია. ამ ორი სიტყვიდან გამომდინარეობს ყველა რეფორმა ჩვენი პოლიტიკისა და საზოგადოებრივ ეკონომიკის“
პრუდონმა აღნიჭნა, რომ მხოლოდ შეუზღუდავ და სრულ ინდივიდუალურ თავისუფლების პირობებში, როდესაც ადამიანი გაიცნობიერებს საკუთარ ინტერესებს და მათი ურთიერთ შეთანხმება მოხდება, მხოლოდ მაშინ შეიძლება იყოს ნამდვილი ანარქიზმი, ნამდვილი წესრიგი და რეალური ერთობა.
საბაზრო ეკონომიკისა და შეუზღუდავი კონკურენციის მოაწინააღმდეგე პრუდონს, არ სურდა შეეცვალა ისინი სახელმწიფო-სოციალიზმის კაზარმულ და ტოტალურ რეგულაციებით. პრუდონი აღნიშნავდა „ეს სისტემები კომუნისტური, სახელმწიფოებრივი, დიქტატორული, ავტოკრატიული, დოქტრინული, ისინი ყვლე ერთ პრინციპზეა აგებული; რომ პიროვნება უნდა დაექვემდებაროს საზოგადოს; რომ მხოლოდ საზოგადოებას აქვს უფლება ინდივიდის სიცოცხლისა; რომ მოქალაქე ეკუთვნის სახელმწიფოს, როგორც ოჯახის შვილი; რომ ის იმყოფება მის ძალაუფლების ქვეშ... და ვალდებულია მას დაემორჩილოს და შეასრულოს მისი ბრძანება ყველაფერში“
თანასწორობის პრინციპიდან გამომდინარე, პრუდონი მოითხოვდა საზოგადოების უფლებას და პიროვნების უფლებას, უარყოფდა ეგოიზმს, როგორც დესპოტიზმის უკიდურესობას. რომ ავიცილოთ ის თავიდან, ფრანგი ანარქისტი სახელმწიფოს და სოციალური იერარქიის განადგურებისკენ მოუწოდებდა, ხოლო მათ უნდა ჩანაცვლებოდა ნებაყოფლობითი კავშირი თავისუფალ ადამიანების, სადაც ყველას ერთნაირი უფლება ექნებოდა, ერთნაირი პასუხისმგებლობა, ერთნაირი მოგება სამსახურისთვის. ხოლო ეს სისტემა უნდა დაყრდნობილიყო თანასწორობაზე და თავისუფლებაზე, რომელიც გამორიცხავდა სიმდიდრისკენ, რანგებისკენ და კლასებისკენ ლტოლვას“
პრუდონის
წყალობით ანარქიზმი გავრცელდა მთელ ევროპაში და უამრავი ცნობილი წარმომადგენელი გაიჩინა
(კარლოს პისაკანე იტალიაში, პი-ი-მარგელი ესპნაეთში და სხვები) მაკს ნეთთაუ ანარქიზმის
ისტორიკოსი პრუდონზე წერს: „სამწუხაროდ ის გარდაიცალა თითქმის იმ დროს როდესაც შეიქმნა
ინტერნაციონალი. მაგრამ სწორედ იმ პერიოდში
მოევლინა უდიდესი ფიგურა ბაკუნინი, და სულ რაღაც 10 წლის განმავლობაში ანარქიზმა შეიძნია
არნახული ძალაუფლება ამ ადამიანების წყალობით“
