მეორე წერილი ლაშა ხარაზს
ამ წერილში, მინდა შევეხო რამოდენიმე საკითხს, რომელიც აქამდე ჩვენ წერილებში გაჟღერდა და რომელიც ჯერ არ გაჟღერებულა. მე ძალიან კარგად მესმის, როგორც ფილოსოფოსი, შენ პოლიტიკას აღიქვავ სწორედ ბერძნული გონებით. ფილოსოფიის კუთხით დანახული პოლიტიკა, ეს უკვე თავად ფილოსოფიაა, ან პოლიტიკის ფილოსოფია, როგორც ჰაიდეგერმა თქვა: „ ფილოსოფია თავისი არსში არის ბერძნული, - ბერძნული აქ ნიშნავს: რომ ის თავდაპირველად ელინიზმს, და მხოლოდ მას ეყრდნობა თავისი განვითარებისთვის.“ ჩემთვის გასაგები ხდება,ელინიზმი რატომაც შეიძლება იყოს მთავარი ფასეულობა ფილოსოფოსისთვის, მაგრამ ისტორიაშისხვა აზროვნება შემოდის და ხშირად ისტორიკოსის თვითმიზანი ხდება ფასეულობათა ხელახალი აღმოჩენა, ხელახალი ძიება უფრო ძველისა ვიდრე აღიარებული ფასეულობაა. ჩემი ემპირიული გამოცდილება, ხასიათი და პროფესია მკარნახობს რომ არსებულ ფასეულობების უკან, უფრო ძველი ფასეულობები, რომელიც ამ უკანასკნელის მიერ არის ნიველირებული.
ძველი ინდური გადმოცემებით, რომელიც ფრაგმენტულია და ხშირ შემთხვევაში ძალიან შეცვლილია, გვეუბნება რომ დამწერლობის გამოგონება იყო არა წინ გადადგმული ნაბიჯი (როგორც ეს ეხლაა მიჩნეული) არამედ დაცემის შედეგი. საინტერესოა ისეთ აღიარებულ და პრაქტიკაში გამოყენებულ საგანს, როგორიც არის დამწერლობა, რატომ შეიძლება მიჩნეული ყოფილიყო, როგორც დაცემა? ინდური გადმოცემის მიხედვით, ამის ბრალი ყოფილა ის, რომ ადამიანის მეხსიერება შერყეულა, სიცოცხლის ხანგრძლივობა შემოკლებულა (თუ კი აქამდე 900 წელი ცხოვრობდნენ, დაცემის შემდეგ უფრო ნაკლები). მაგრამ მოდით ინტერპრეტაციებისა და ანალიზის გზას დავადგეთ და ვისაუბროთ დამწერლობის შედეგებზე. უნდა ითქვას, რომ დამწერლობის გამოგონება (განსაკუთრებულად ლურსმული დამწერლობის) არ იყო საყოველთაო კომუნიკაციის საშუალება, ეს იყო ღვთაებებთან სასაუბრო ენა, სიმბოლიზმი, ამიტომ არის რომ უამრავ კულტურაში დამწერლობის საკრალიზაცია ხდება (თუნდაც ჩვენ, ქართულ კულტურაში). ძველ აღმოსავლეთში,ისტორიული წერილების დიდი ნაწილი გვეუბნება ჩვენ მხოლოდ ერთ რამეს, ესაა მეფის საუბარი ღმერთთან. წერილებს შორის არანაირი ლოგიკური ჯაჭვი არ არსებობს, არც ის მიიჩნევა სწორედ რომ არსებობდა რამე საერთო (გარდა მამა-შვილობისა) მეფეებს შორის, რადგან ყველა ეს ფაქტი როგორც ერთჯერადი მოვლენა, რომელიც უშუალოდ ამ მონარქთან იყო დაკავშირებული და ამ დროსთან იყო დაკავშირებული, ისე აღიქმეოდა. არც ისტორიის გამეორების კონცეფცია იყო მანდ ჩადებული და ეს საკმაოდ საინტერესო საკითხია, რადგან დამწერლობა არ ასრულებდა რაღაც სავალდებულო მოვლენის აღწერას, რომლის გამოყენება-გამეორება სავალდებულო იყო. რა თქმა უნდა არსებობდა რელიგიური ტექსტები, რომლებიც განსხვავდება ისტორიულ ტექსტებისგან (მართალია ძალიან ძნელია ერთმანეთისგან განასხვავო თუ რით განსხვავდება რელიგიური და ისტორიული ტექსტები თეოკრატიულ მონარქიებში) რომელიც ავალდებულებდა ხალხს, გარკვეულ წესებს დამორჩილებოდნენ, მაგრამ ეს არ ეხებოდა ისტორიას. მეფეს საკუთარი უნიკალური გამოცდილება თვითონ უნდა დაეწერა სუფთა ფურცელზე. ისტორიაში არ არსებობდა ერთიანი კანონების აღქმა, პირიქით ამ ყველაფრისგან თავისუფალი იყო მონარქი, მას შეეძლო აბსოლუტურად სხვა ნება, სხვა პოლიტიკური მიმართულებები, სხვა სისტემაც კი შეექმნა და ამისთვის ის ისტორიის წინაშე სულ არ იქნებოდა ვალდებული.
ერთ-ერთი პირველები, რომლებმაც რაღაც ისტორიული კანონებისძიება დაიწყეს და მიაგნეს, რომლებმაც ტექსტთან დაივალდებულეს თავი იყვნენ ძველი ებრაელები. ბიბლია, მათი ისტორია გახდა არა მარტო ამბავი მათ შესახებ, არამედ განმეორებადი მოვლენების მთავარი მიზეზიც კი. ბიბლია როგორც ტექსტი, გვეუბნება ჩვენ უპირველეს რამეს, რომ ის გამოცდილება რაც აქამდე არსებობდა არის უნივერსალური და ამ გამოცდილების მიხედვით განისაზღვრება შენი ბედი - აქ საუბარია, ღვთის მორჩილებასთან, რომლის შედეგადაც ჯილდოვდებოდა ებრაელი ხალხი და ღვთის დაუმორჩილებობაზე, რომლის შედეგადაც ებრაელებს სასტიკი სასჯელი მოელოდათ. ამიტომ რასაც ებრაელი ხალხი მართველებისგან მოითხოვდა, იყო იმ წესების დაცვა რაც არსებობდა და ის რომ არსებული გამოცდილება არასდროს არ ყოფილიყო დავიწყებული. მსგავსი აზროვნება ჰქონდათ შუა საუკუნეებშიც.
სანამ ბერძნებს შევეხები, მე გამიჭირდება ბერძენ ფილოსოფოსებზე საუბარი, ამიტომ არ დავიწყებ იმ სფეროში ფათურს, რაც კარგად არ მესმის, შევეხები ბერძნულ ისტორიოგრაფიას და ისტორიოგრაფიულ პერსპექტივებიდან შევეცდები ვიმსჯელო. გასაგებია,რომ არა ბერძნული ფილოსოფიური აზრი, არც ბერძნული ისტორიული აზრი იარსებებდა, პრინციპში ჰეროდოტე იგივე მეთოდებით ცდილობს მიაგნოს ჭეშმარიტებას, რა მეთოდებითაც ბერძენი ფილოსოფოსები, ის სვამს შეკითხვევს და პასუხებზე მსჯელობს. ჰეროდოტე იყო პირველი, რომელმაც დაიწყო მიზან-შედეგობრივი კავშირის ძიება ისტორიაში და ამ მიზან-შედეგობრივი კავშირი არ უკავშირდებოდა ღვთაებებს, არამედ ადამიანებს, ამიტომ ითვლება ის ისტორიის მამად. ჰეროდოტემ განსაზღვრა ისტორიული აზროვნება საუკუნეებით და დღემდე ისტორიკოსი იმ პრინციპების მატარებელია,რომ ისტორია არაა მხოლოდ ერთჯერადი ფაქტი და არსებობს მიზან-შედეგობრივი მოვლენები, რომელთა გაანალიზება ყოველთვის საჭიროა. თუ ინფორმაცია არ გვაქვს ამა თუ იმ ფაქტის მიზეზებზე, ეს იმას კი არ ნიშნავს რომ მიზეზი არ არსებობს, არამედ იმას რომ მიზეზი ჯერ არ აღმოგვიჩენია. ამიტომ არის ხშირად, რომ ერთი საუკუნის ამბების გასაგებად, ისტორიკოსი უფრო ადრინდელ საუკუნეებში მიდის და ცდილობს დაინახოს მიზეზი, თუ რატომ იყო მაგალითად 17-ე საუკუნე ისეთი როგორიც იყო, ამისთვის 16-ე საუკუნეს იკვლევს. მაგრამ მართლაც რა კავშირშია ერთმანეთთან ლუი XIV და ლუი XVI - ჯერ არ წამიკითხავს საფრანგეთის რევოლუციაზე ისეთი ნაშრომი, რომლელიც არ აღწერდა ლუი XIV მართველობას და არ დაუკავშირებდა მას საფრანგეთის რევოლუციას. აქ აღარ განიხილება სხვადასხვა ფაქტი, როგორც წყვეტილი ამბის თხრობა, არამედ ისტორია როგორც ერთმანეთთან დაკავშირებული ამბების აუცილებლობაა და სხვა არაფერი. მაგრამ რატომ გახდა საფრანგეთის რევოლუციის მოვლენების მიღმა, საფრანგეთის რევოლუციის გაგება? აქ საკითხი, ჩემი ღრმა რწმენით ტექსტისა და ადამიანის ურთიერთკავშირიდან მოდის.
თანამედროვე ისტორიული აზრი ეძებს იმ წყვეტას, რაც ისტორიაში ხდება. მაგალითად მარქსიზმისთვის ფორმაციული თეორიიდან გამომდინარე, მონათმფლობელური შიდა ლოგიკა და კაპიტალისტური შიდა ლოგიკა ერთმანეთისგან განსხვავდებოდა. ასევეა ცივილიზაციურ თეორიებშიც, ერთი ცივილიზაციის შიდა ლოგიკა, მეორე ცივილიზაციისგან, ან მასზე უფროა დრინდელ ცივილიზაციის შიდა ლოგიკისგან განსხვავდება. ამ წყვეტილების აუცილებლობა გაჩნდა 19-ე საუკუნიდან, როდესაც თანამედროვე მოვლენები უკვე ვეღარ იხსნებოდა წინა საუკუნეებში მომხდარ მოვლენებით. მაგრამ 19-ე საუკუნემ ანუ თანამედროებამ შექმნა საკუთარი განმეორებადი ისტორია, ამის კარგი მაგალითია საფრანგეთის რევოლუციის ისტორია და მისი განმეორების ცდა. 19-20 საუკუნის მოღვაწეები საფრანგეთის რევოლუციის განმეორებაში ხედავდნენ ისტორიის განვითარების პერსპექტივებს, მეტიც 1917 წლის ოქტომბრის რევოლუციონერთა ლოგიკა და სურვილი იყო საფრანგეთის რევოლუცია განმეორებულიყო და იგივე ეტაპები გაევლოთ მათ. ამაში მათ მარქსიც ეხმარებოდა და სხვა რევოლუციონერებიც,რომლებიც საფრანგეთის რევოლუციის გამეორებას ბუნებრივ ლოგიკურ მოვლენად აღიქვამდნენ. ამ ყველაფერში ორი რამეა საინტერესო: 1) გაჩნდა წყვეტილები ისტორიაში, შეიძლება წინა საუკუნე სულ აღარ გჭირდებოდეს 19 საუკუნის გასაგებად, სულ აღარაა საჭირო მაგალითად რომელიმე ფეოდალურ სახლების ისტორიული დაპირისპირების ცოდნა, იმისთვის რომ გაიგო რევოლუციის ლოგიკა. მარქსის ცნობილი გამონათქვამი: „ისტორია მეორდება ორჯერ, ერთხელ როგორც ტრაგედია,მეორედ როგორც აბსურდი“ საუბარია არა ისტორიულ ლოგიკაზე, არამედ იმაზე რაც უკვე აღარ მოხდება, რაც ისტორიული წყვეტილის იქითა მხარეს დარჩა და ფანტომის სახით ტრიალებს აწმყოში. ამიტომ იყო, რომ ერიჰ ჰობსბაუმი განიხილავს ნაცისტურ გერმანიას, როგორც უკვე წარსულის „ბნელი ძალების“ უკანასკნელ გამოვლინებას, რომელიც თანამედროობის ლოგიკაში აღარ ჯდება. 2) ახალი მიზეზი, ახალი საწყისი გაჩნდა საფრანგეთის რევოლუციის სახით, რომელიც იმეორებს თავისთავს ამ ისტორიულ მონაკვეთში, სანამ ეს ისტორიული მონაკვეთი არ გაწყდება. ანუ ისტორიის წყვეტილობის აუცილებლობის აღიარება, იყო ერთ-ერთი მთავარი ნიშანი, რომელიცშ ემოიტანა თანამედროვე ისტორიოგრაფიამ, მაგრამ შიგნით დეტერმინიზებულ მოვლენების აღიარება იყო სწორედ ტექსტებთან დაკავშირებული მოვლენა.
ვიცი ცოტა გავცდი თემას, მაგრამ ამ ყველაფრის აღწერა მჭირდებოდა იმისთვის, რისი თქმაც მინდა. შენ ახსენე ფილოსოფოსის ნაცხოვრებ პოლიტიკური გამოცდილება შექმნაზე, მაგრამ არ გითქვია იმის შესახებ თუ რას ქმნის ეს გამოცდილება სხვა გამოცდილებისთვის. დამწერლობის შექმნის შემდგომი გამოცდილება, აღარ ხდება უფრო ფასეული ვიდრე დაწერილი გამოცდილებაა. შენ ახსენე, რომ წერილი ყოველთვის დაუწერელი რჩება, მაგრამ არ გიხსენებია იმის შესახებ, იძლევა თუ არა ეს წერილი, სხვა წერილის დაწერის საშუალებას, ანუ სუფთა ფურცლიდან დაწერის საშუალებას. ისტორიულ წიგნებს რომ გადაავლო თვალი, იქ იქნება დაყოფილი წიგნები „ძველი ისტორია“, „შუა საუკუნეები“, „ახალი ისტორია“ და „უახლესი ისტორია“, თითეული მათგან ხშირად ეხება წინამორბედს, მაგრამ ცდილობს გაწყვიტოს მასთან ურთიერთბა. რაც შეეხება პოლიტკურ საკითხს, აქ აბსოლუტურად საწინააღმდეგოს ვხედავთ. დაწყებული რენესანსიდან, დამთავრებული აღორჩინებამდე, რესპუბლიკანიზმზე, დემოკრატიაზე მსჯელობა ბერძნული გამოცდილების მიღმა არ ხდებოდა, ისინი ისტორიაში ყოველთვის გვევლინებოდნენდა გვკარნახობდნენ, რომ გამოცდილება არა ისეთი უნდა ყოფილიყო, როგორიც გვაქვს, არამედ ისეთი როგორიც ამ ნარატივშია მოთავსებული. ამის კარგი მაგალითია ჩვენი თანამედროვეობა, ჩვენი ემპირიული გამოცდილება, რომლის გადამოწმებაც შეგვიძლია. როდესაც გაჩნდა მემარცხენული ახალგაზრდული მოძრაობები, მათთვის არა ჩვენი ისტორიული გამოცდილება გახდა მნიშვნელოვანი, არამედ მნიშვნელოვანი გახდა ისეთი გამოცდილება, რომელიც ჩვენ ადგილს არ შეესაბამებოდა. უამრავი ავტორი გაიცნეს, მაგრამ სამოქმედო გეგმა ვერ შექმნეს, ადგილთან ჰქონდათ აცდენა. ეს საკმაოდ საინტერესო ფენომენია ჩემთვის.
ტექსტისა და ადამიანის ურთიერთობის ერთ-ერთი საინტერესო გამოვლინება არის ისლამში. ისლამში ღვთის სიტყვა არის „ყურანი“ და მუსულმანები, განსაკუთრებითკი ორთოდოქსები ცდილობენ რომ ყველაფერი მიუსადაგონ ყურანს. თუ რეალობა განსხვავებულია, ის უნდა დაამსგავსონ ყურანს. მსგავსი დამოკიდებულება ჰქონდათ პურიტანებსაც. ტექსტი შეიძლება მოგვევლინოს ყველაზე დიდ მჩაგვრელათ, თუ კი ეს ტექსტი არ იძლევა მისგან გასვლის საშუალებას. ამ შემთხვევაში მე მინდა ვისაუბრო, ძველ ბერძენ ფილოსოფოსების ტექსტებზე, რომელიც აღარ აძლევს საშუალებას პოლიტიკას, დატოვოს ეს ტექსტები. მიშელ ფუკო ტექსტებზე დაწერე, რომ ევროპული ცივილიზაციაში ყოველთვის მუსირებდა ის აზრი, რომ ტექსტის ავტორს იმის თქმა კი არ უნდოდა, რაც თქვა, არამედ სხვა რამის და ეს სხვა რამის ძიება (ინტერპრეტირება) ყოველთვის განმაპირობებლად გვევლინებოდა სხვადასხვა გამოცდილების მოგროვებისა. ანუ ტექსტის შიგნით სხვა გამოცდილებების პოვნა უმნიშვნელოვანესი იყო ევროპული აზრისთვის, მაგრამ უნდა დავამატოთ ერთიც, რომ იქნებ სწორედ ტექსტის შიგნით ყოფნა არ აძლევს ახალ გამოცდილებებს განვითარების საშუალებას. ფაქტია რომ დოგმატიზმი ტექსტის გარეშე არ არსებობს, ფაქტია რომ რაღაც გამოცდილება აღიარებულია, მაგრამ ამავე დროს გვაქვს თუ არა უნარი დავინახოთ ტექსტის მიღმა პოლიტიკა? (ის რაზეც ვამბობდი, თეოკრატიულ სახელმწიფოებში), გვაქვს თუ არა საშუალება დავინახოთ საკუთარი თავი და ავთენტური გამოცდილება, ტექსტის მიღმა? მე მგონია, რომ ნარატივებმა განგვისაზღვრეს გამოცდილების მიღების საშუალებები და სხვა გამოცდილებების მიღება ნარატივში ყოფნით თუ შეუძლებელი არა, საკმაოდ რთულია. ერთ-ერთი ესეთი გამოცდილება ხომ არ არის ისეთი პოლიტიკა, რომელიც ამ გამოცდილების მიღმაა და რომელსაც უკვე გააჩნია თავისთავად ფასეულობა?
დავუბრუნდეთ პოლიტიკას, ჩვენ ვხედავთ ჩინურ გამოცდილებას, ის მისი მთელი ისტორიის განმავლობაში განსხვავებულ პოლიტიკურ სისტემას ქმნიდა და ვხედავთ, რომ საკმაოდ წარმატებულიც არის. მაგრამ მისი აღიარება არ ხდება, ტექსტები და ნარატივები მის განსხვავებულობას არ აღიარებენ. ზოგი მათ "აღმოსავლურ წარმოების წესში", ზოგი კი ტოტალიტარულ, ჩამორჩენილობის სიაში შეჰყავს. ბერძნულმა ტექსტებმა, აღარ მისცა პირველ რიგში ევროპას, დაენახა და ეღიარებინა სხვა პოლიტიკური გამოცდილებები, როგორც მათი გამოცდილების თანასწორი. ახალი ანთროპოლოგიური სკოლა, კი ცდილობს დასავლეთში სხვა გამოცდილებების ფასეულობების რეაბილიტაციას, მაგრამ უშვებს თუ არა აქამდელი ნარატივები ამის აღიარების საშუალებას? შეუძლია თუ არა ნარატივს, სხვა ნარატივის აღიარება, როგორც თანასწორის?
ეს ტექსტი, პრინციპში მეორე წერილი არ არის. ეს წერილი, არის პირველი წერილის ნაწილი.
