ავტორი ცდილობს თავის ნაშრომში გააქარწყლოს ის
დამკვიდრებული წარმოდგენა, რომ ანტიკური საბერძნეთის ხანიდან მოყოლებული ევროპა
თვითონ, საკუთარი ძალებით ვითარდებოდა და მხოლოდ საკუთარი ძალებით იკვალავდა გზას
მომავლისკენ. ამავე სტერეოტიპის მიხედვით, ამ პროცესში საერთოდ არ მონაწილეობდა
აღმოსავლეთი, რომელიც წარმოადგენდა მხოლოდ პასიურ მაყურებელს კაცობრიობის
განვითარებისა.
ჰობსონი ამტკიცებს, რომ ადგილი ჰქონდა ორ ისტორიულ
პროცესს, რომლებიც ვითარდებოდნენ პარალელურად, და რომლებმაც შესაძლებელი გახადეს
„აღმოსავლური დასავლეთის“ აღმავლობა.
პირველი
პროცესი მდგომარეობდა იმაში, რომ ყველა ევროპული
გამოგონება, იქნებოდა ეს ახალი იდეები, ტექნოლოგიები თუ რაიმე ინსტიტუტები,
ძირითადათ გადმოღებული იყო აღმოსავლეთიდან. მათ შეაღწიეს დასავლურ სამყაროში
გაცილებით უფორ განვითარებული აღმოსავლეთიდან და ეს მოხდა ეგრეთ წოდებული
„აღმოსავლური გლობალიზაციის“ შედეგად, რომელსაც ადგილი ჰქონდა 500 დან 1800 წლებში.
მეორე პროცესი ეს იყო ევროპული იდენტურობის
ფორმირება, რომელმაც 1453 წლის შემდგომ მიიყვანა ეს კონტინენტი იმპერიალიზმის
შექმნამდე. ამ იმპერიალიზმის შედეგად ევროპელებმა ხელში ჩაიგდეს უამრავი რამ
აღმოსავლეთში, კერძოთ მიწა, სამუშაო ძალა და გასაღების ბაზრები. სწორედ ამ
პერიოდიდან მოყოლებული, დაადგა აქამდე მკვეთრად მარგინიზებული ევროპა პროგრესის გზას.
წინასიტყვაობა
მინდა დავარწმუნო მკითხველი იმაში, რომ ეს წიგნი არ
იქნება წინა ნაშრომების მსგავსად ფოკუსირებული ევროპელთა წარმატებებზე და მათ
მიღწევებზე. მე ვამახვილებ ამ ნაშრომში ძირითად ყურადღებას აღმოსავლეთზე, მის
კულტურაზე და იმ წვლილზე, რომელიც მან შეიტანა კაცობრიობის და მათ შორის დასავლეთის
განვითარების საქმეში. წიგნი მართალია მოგვითხრობს დასავლურ ცივილიზაციაზე და მის
განვითარებაზე, მაგრამ აქ ვერ ნახავთ ისეთ ცნობილ თემებს, როგორებიცაა 30 წლიანი
ომი ან ვესტფალის ზავი. იტალიელ ვაჭრებზე და მათ გილდიებზე არის ლაპარაკი მხოლოდ
აღმოსავლეთის მიღწევების და გამოგონებების კონტექსტში, როდესაც ეს მიღწევები და გამოგონებები
სწორედ ამ ვაჭრების წყალობით გავრცელებას პოულობენ ევროპაში. ევროპული რენესანსი
და მეცნიერული რევოლუცია ჩვენს კონტინენტზე დანახულია ძირითადათ ისლამური შუა
აღმოსავლეთის და ჩრდილო აფრიკის განვითარების ჭრილში. ლეონარდო და ვინჩი,
კოპერნიკი, ვასკო და გამა და სხვა სხვადასხვა სფეროში ცნობილი ევროპელი ძლიერ
ჩამოუვარდებიან თავიანთ აზიელ კოლეგებს. ადრინდელი შუა საუკუნის ისეთი ევროპული
ქალაქები, როგორებიც იყვნენ მადრიდი, ლისაბონი, ლონდონი და ვენეცია ვერ
შეედრებოდნენ თავიანთი სილამაზით და განვითარებით ბაღდათს, ქაიროს, კანტონს და
კალკუტას.
ლონდონის დიდი გამოფენა იყო მხოლოდ ქედმაღლობა და
თავმოწონება, რამეთუ მასზე წარმოდგენილი ინდუსტრიალიზაციის ნიმუშები სხვა არაფერი
იყო თუ არა გამოგონებები, რომლებიც
გაცილებით ადრე იქნა მიგნებული ჩინეთში.
ხშირად ისეთ რამეებს, როგორებიცაა სახელმწიფო
მართვა, სამხედრო ინდუსტრია ან პროტექციონისტული პოლიტიკა განიხილავენ დიდი
ბრიტანეთის კონტექსტში და არა შუა საუკუნოვანის იაპონიის კონტექსტში, რაც
არასწორია.
ყოველივე ზემო თქმულიდან გამომდინარე ის მკითხველი,
რომელიც ელის ამ წიგნში დასავლეთის განვითარების აღწერას მხოლოდ ევროპულ ჭრილში,
დიდად გაწბილებული დარჩება. რამეთუ ჩემი განზრახვაა დავანახო მკითხველს პირველ
რიგში ის, თუ როგორ შეუწყო ხელი აღმოსავლეთმა დასავლური სამყაროს განვითარებას. თუ
მე ვერ დავარწმუნე მკითხველი ამ თეზის სისწორეში, ეს ნაკლებად მაწუხებს, ჩემთვის
მთავარია, რომ წარმოდგენილი ნაშრომი ყველასთვის საინტერესო, ახალი ფაქტებით და
დებულებებით სავსე და სიღრმისეული იყოს.
ისლამური და აფრიკელი პიონერები
მსოფლიოში და
გლობალურ ეკონომიკაში ხიდების გადება აფრო-აზიური აღმოჩენების ეპოქაში, 500-1500
წლები.
დასავლელი მეცნიერები, განსაკუთრებით კი მე-19
საუკუნის შემდეგ, გამუდმებით ცდილობდნენ წარმოადგინონ აფრო-ევრაზიული ცივლიზაციები
როგორ ერთობლიობა ერთმანეთისგან განსხვავებული სამყაროებისა. ისინი მიიჩნევენ, რომ
ევროპის განვითარების შესწავლის ერთ-ერთი ყველაზე მოხერხებული გზაა არ
დავუკავშიროთ ის სხვა ცივილიზაციებს და შევხედოთ მის ისტორიულ განვითარებას როგორც
ცალკე ფენომენს.
ევროცენტრისტების მიერ წარმოდგენილი 1500 წლამდე
არსებული სამყაროს სტანდარტული სურათი შედგება ორი ძირითადი ელემენტისგან: 1.
მსოლფიო ჩაფლული იყო პერმანენტული სტაგნაციის ჭაობში, ანუ მსოფლიო არ და ვერ
ვითარდებოდა 2. დანაწევრებული და ფრაგმენტირებული სამყარო შედგებოდა იზოლირებული
და ჩამორჩენილი სახელმწიფოებისგან, სადაც
(პირველ რიგში აღმოსავლეთში) დესპოტური მართველება იყო. შესაბამისად,
თითქმის შეუძლებელია წარმოიდგინო გლობალურად სამყაროს ერთიანობა, ყოველ
შემთხვევაში 1500 წლამდე მაინც. ევროცენტრისტებს მიაჩნიათ, რომ სამყაროში
გლობალიზაცია იწყება 1500 წლიდან, როდესაც
ევროპა იწყებს დაწინაურებას და რა დროის შემდეგაც იწყება ევროპული აღმოჩენების
ეპოქა. და მხოლო ამის შემდეგ, მიიჩნევენ ისინი, იწყებენ ნგრევას კედლები და
ზღუდეები, რომლებიც ჰყოფდნენ ერთმანეთისგან ძირითად ცივილიზაციებს.
ევროცენტრისტების ასეთი წარმოდგენა სამყაროს
განვითარების შესახებ არის წმინდა წყლის მითი და სხვა არაფერი. იმიტომ, რომ
მსოფლიოში გლობალური მასშტაბის ეკონომიკური პროცესები, რომლებმაც დააკავშირეს
მანამდე იზოლირებული ერთმანეთისგან ცივილიზაციები, დაიწყო მე-6 საუკუნეში და ის
უკავშირდება აფრო-აზიური აღმოჩენების ეპოქის დასაწყისს. ევროპელი პიონერები,
რომელთა სახელებსაც უკავშირდება მრავალი გეოგრაფიული აღმოჩენა, უნდა უმადლოდენ
თავიანთ ამ მიღწევებს პირველ რიგში ახლო აღმოსავლეთში მცხოვრებ არაბებს,
სპარსელებს და აფრიკელებს. უფრო მეტიც, 1500 წლამდე აღმოსავლეთმა განიცადა
მნიშვნელოვანი ეკონომიკური განვითარება,
რაც სრულებით აბათილებს იმ მოსაზრებას, რომ აღმოსავლეთი მთლიანათ იმართებოდა
დესპოტი მმართველების მიერ. ასევე ნაჩვენებია, რომ ეკონომიკური განვითარების
სხვადასხვა სახის სფეროში პირველობა ეკავათ აღმოსავლურ საზოგადოებებს. ამასთან
დაკავშირებით უნდა ავღნიშნოთ ახლო აღმოსავლეთის და ჩრდილოეთ აფრიკის მძლავრი
ეკონომიკური განვითარება, რომელიც თარიღდება 650-1000 წლებით. 1100 წლის შემდეგ
ეკონომიკური ლიდერობას ხელთ იგდებს ჩინეთი და მას ის ინარჩუნებს მე-19 საუკუნემდე.
ევროცენტრისტები ასეთ სურათს საერთოდ არ ეთანხმებიან და წარმოადგენენ საქმეს ის,
თითქოს 1000 წლის შემდეგ მსოფლიოს ეკონომიკური განვითარების ცენტრებს
წარმოადგენდენ ვენეცია, პორტუგალია, ესპანეთი, ნიდერლანდები და ბრიტანეთი.
თუმცა აზიის განვითარება და მისი მიღწევები
ეკონომიკის სფეროში არ შეიძლება დავიყვანოთ მხოლოდ რაღაც ქვემეხის გამოგონებით,
არამედ ის გაცილებით მრავალფეროვანი და საინტერესოა.
აუცილებელია დავყოთ აზიის განვითარების პროცესი
რამოდენიმე ძირითად ნაწილად. ეს ნაწილებია
ჩინეთი, ინდოეთი, იაპონია, სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზია, ისლამური ახლო აღმოსავლეთი და
ჩრდილოეთ აფრიკა.
ევროცენტრიზმის მთავარი არგუმენტები იმ დებულების
წინააღმდეგ, რომ გლობალიზაცია დაიწყო 1500 წელზე გაცილებით ადრე და რომ ის პირველ
რიგში უკავშირდება აზიას და აფრიკას, არის შემდეგი: 1) ძირითადი ცივილიზაციები
ერთმანეთისგან იზოლირებულნი იყვნენ და მათ შორის არ არსებობდა თითქმის არანაირი
კავშირი 2) ვაჭრობის განვითარება 1500 წლამდე აზიის ქვეყნებში თითქმის შეუძლებელი
იყო, რადგან ისინი ყველა იმყოფებოდნენ დესპოტური მმართველობის ქვეშ, რომლებიც
ცდილობდნენ აღმოეფხვრათ თავისუფალი ვაჭრობის ნებისმიერი ფორმა 3) 1500 წლამდე არ
შეიძლება ყოფილიყო მსოფლიოში რაიმე მნიშვნელოვანი გლობალური ვაჭრობა, რადგან
ამისთვის არ არსებობდნენ აუცილებელი ინსტიტუტები. 4) აღნიშნულ პერიოდამდე მსოფლიო
მასშტაბის ვაჭრობა ქვეყნებს შორის შეუძლებელი იყო იმ უბრალო მიზეზის გამო, რომ
სატრანსპაორტო საშუალებები ჯერ არ იყო საკმარისად განვითარებული 5) ვაჭრობის
მასშტაბები არ შეიძლებოდა ყოფილიყო იმდენად დიდი, რომ მათ მიეღოთ მსოფლიო
მასშტაბის დონე. 6) კიდევაც რომ ადგილი ჰქონოდა ქვეყნებს შორის რაიმე ვაჭრობას, ის
არ იქნებოდა იმდენად მნიშვნელოვანი იმისთვის რომ რაიმე არსებითი გავლენა მოეხდინა
ქვეყნების განვითარებაზე.
განვიხილოთ ყოველი ეს არგუმენტი ცალ-ცალკე.
1)
500 წლის შემდეგ სპარსელებმა, ჩინელებმა,
იაპონელებმა, ინდოელებმა, იაველებმა და არაბებმა შექმნეს და განავითარეს თავიანთი ეკონომიკური
სისტემები. ეს პროცესი მოიცავს პერიოდს 1500 წლამდე. ამ პერიოდში სწორედ მსოფლიოში
არსებული ცივილიზაციები ერთმანეთთან მჭიდროთ არიან გადაჯაჭვულნი (ცნობილია ტერმინი
აღმოსავლური გლობალიზაცია).
2)
რეგიონთა უმრავლესობა იმართებოდა მმართველების
მიერ, რომლებიც ცდილობდნენ მშვიდობიანი გარემოს შექმნას თავიანთ ირგვლივ და ამიტომ
ხელს უწყობდნენ ვაჭრობის განვითარებას, მათ შორის უცხო ქვეყნებთან, და დაბალი
გადასახადების არსებობას.
3)
ამ პერიოდში შეიქმნა საკმარისი და საკმაოდ ძლიერი
კაპიტალისტური ინსტიტუტები, რომლებიც ხელს უწყობდნენ მსოფლიო ვაჭრობის
განვითარებას.
4)
სატრანსპორტო ტექნოლოგიები იმ ექპოქის საკმარისად
განვითარებული იყო, იმისთვის რომ შესაძლებელი ყოფილიყო მსოფლიო ვაჭრობა.
5)
მიუხედავად იმისა, რომ სისწრაფე საერთაშორისო
გადაზიდვების ძალზედ დაბალი იყო, საერთაშორისო სავაჭრო მიმოქცევას მაინც დიდი
გავლენა ჰქონდა მსოფლიო ეკონომიკაზე
6)
და ბოლოს არის კიდევ ერთი არგუმენტი ჩემი პოზიციის
წინააღმდეგ, კერძოდ ის, რომ იმ პერიოდის მსოფლიო ვაჭრობაში არა ყველა სახელმწიფო
იყო ჩართული, და ამიტომ ის არ შეიძლება ჩაითვალოს გლობალურ ვაჭრობათ. ჩემის აზრით
ეს სადაო საკითხია.
უდაოა, რომ გლობალიზაცია ძალზედ დინამიური მოვლენაა
და ეს ის შემთხვევაა, რომელიც დროთა მსვლელობისას გამუდმებით იცვლის ფორმას და
სახეს. და რაღა თქმა უნდა, ახალი ეპოქის გლობალიზაცია (1800-2000) არსებითად
განსხვავდება მისი აღმოსავლელი წინამორბედისგან. მაგრამ მთავარი მაინც მდგომარეობს
იმაში, რომ გლობალიზაცია არსებობდა 1500 წლამდე, და ის ნახულობდა თავის გამოხატვას
საერთაშორისო ვაჭრობაში და გაცვლაში. ამ ვაჭრობის და ურთიერთგაცვლის ობიექტები იყო
საქონელი, წიაღისეული, ადამიანები, ფული, კაპიტალი, ინსტიტუტები, ტექნოლოგიები,
იდეები და ადამინაები. ეს პროცესები იმდენად მნიშვნელოვანი იყო, რომ ახდენდენ არსებით
გავლენას საზოგადებების ჩამოყალიებებაში და მათ განვითარებაში მთელი პლანეტის
მასშტაბით.
500 წელი რა თქმა უნდა პირობითი თარიღია,
გლობალიზაციის პროცესების ჩანასახი გაჩნდა 1 საუკუნეში, მაგრამ მე-6 - ში თითქმის
ყველა ის ნაპრალი ქვეყნებს შორის სავაჭრო-ეკონომიკური ურთიერთობებისა, რომელიც
აქამდე არსებობდა, უკვე ამოვსებული იყო.
განსაკუთრებულ აღნიშვნას იმსახურებს ისეთი
ტრანსპორტის ჩამოყალიბება, როგორიცაა აქლემით გადაადგილება, ეს ხდება 300-500
წლებში. აქლემებმა ითამაშეს უდიდესი როლი მაშინდელი საერთაშორისო ვაჭრობის
განვითარებაში.
მაგრამ ყველაზე მნიშვნელოვანი ამ ეპოქაში იყო ახალი
მსოფლიო იმპერიების ფორმირება და ამ იმპერიებს შორის ურთიერთკავშირების დამყარება,
რამაც ხელი შეუწყო მშვიდობიანი გარემოს შექმნას და როგორც სახმელეთო, ასევე
საზღვაო ვაჭრობის განვითარებას.
ჩინეთი, იანგის დინასტიის მართველობის დროს
(618-907), აბასიდების იმპერია (661-1258), ასევე ფატიმიდების იმპერია ჩრდილოეთ
აფრიკაში (909-1171).
ამ იმპერიების უმრავლესობას ერთმანეთში სხვადასხვა
პერიოდში ეკონომიკური, სავაჭრო და პოლიტიკური კავშირები გააჩნდათ.
მას შემდეგ, რაც დასავლეთ ევროპაში შეიქმნა
კაროლინგების იმპერია, ეს მოხდა 751 წელს, და ასევე შეიქმნა ბევრი ახალი სავაჭრო
ქალაქი იტალიაში, მსოფლიო ვაჭრობამ შეაღწია ევროპაშიც.
მუსლიმი არაბები
აღმოსავლური გლობალიზაცია პირველ რიგში უნდა
უმადლოდეს თავის აღმოცენებას ახლო აღმოსავლეთს და ჩრდილოეთ აფრიკას.
გლობალური კაპიტალიზმის პირველი პიონერები იყვნენ
სწორედ ახლო აღმსოავლეთში მცხოვრები მუსლიმები და ჩრდილოეთ აფრიკაში მცხოვრები
მუსლიმები და ზანგები. სწორედ მათ გაიყვანეს ყველაზე დიდი მასშტაბის სავაჭრო
გზები, რომლებიც მოიცავდნენ აფრიკის და ევრაზიის მასივებს, დასავლეთ ევროპის
ხმელთაშუაზღვის სანაპიროებს, ჩინეთს, კორეას, აფრიკას და პოლინეზიას (შესაძლოა
ავსტრალიასაც კი). როგორ გახდა ეს შესაძლებელი?
ახლო აღმოსავლეთის მუსლიმი არაბებმა გამოიყენეს რა
სასანიდური ირანის მიღწევები თავიანთი სახელმწიფოს შესაქმნელად. 610 წლის შემდეგ
ახლო აღმოსავლეთი იწყებს მძლავრ სახელმწიფოდ ჩამოყალიბებას. ეს ხდება მუჰამედის ხილვების შემდეგ. სწორედ
მუხამედმა შეძლო ამ მხარის ისლამის დროშის ქვეშ გაერთიანება. ხოლო თვითონ ისლამის
ერთ-ერთი ყველაზე დიდი პრიორიტეტები იყო ვაჭრობა და მომგებიანი კაპიტალისტური
საქმიანობა. ეს რა თქმა უნდა ეწინააღმდეგება დღევანდელი ევროცენტრისტების წარმოდგენებს
იმის შესახებ, რომ ისლამი ეწინააღმდეგება ვაჭრობას და კაპიტალიზმს. ეს
წარმოდგენები ძირშივე მცდარია, იმიტომ რომ თვითონ მუხამედი იყო ვაჭარი.
ისლამის ძალა მდგომარეობდა მისი ეკონომიკის
ექსტენსიური სახით განვითარებაში. ანუ არაბებს შეეძლოთ გაევრცელებინათ თავისი
ვაჭრობა და ეკონომიკა ფართე ტერიტორიებზე და შესაბამისად ამ ტერიტორიებზე
დაემკვიდრებინათ კაპიტალიზმი.
ასევე ისლამმა ითამაში ძალიან დიდი როლი ევროპის
განვითარებაში, განსაკუთრებით ეს ეხება ესპანეთს. მაგრამ რაც ყველაზე მთავარია,
ისლამური სამყარო წარმოადგენდა დიდ ხიდს აღმოსავლეთსა და ევროპას შორის, სადაც
650-1850 წლებში ხდებოდა სხვადახვა ტექნოლოგიების, ინოვაციების, იდეების და
საქონლის გაცვლა.
მონღოლები
მნიშვნელოვანი როლი ასევე გლობალიზაციის საქმეში
ითამაშა ასევე მონღოლთა იმპერიის შექმნამ მე-13 საუკუნეში. იმპერია აკავშირებდა
ვაჭრობის საშუალებით აღმოსავლეთის და დასავლეთის უზარმაზარ ტერიტორიებს. თუმცა
მართალია ეს თურქ-სელჩუკები იყვნენ, რომლებიც წავიდნენ დასავლეთისკენ და დაიპყრეს
ბევრი ტერიტორია, მაგრამ თვითონ ევრახიის უდიდესი ნაწილი სწორედ რომ მონღოლთა და
მათი მეთაურის ჩინგის ხანის ბატონობის ქვეშ აღმოჩნდა. მოკლედ მონღოლები ძირითადათ
დაკმაყოფილდნენ აზიის ტერიტორიებით, (პირველ რიგში ჩინეთი წარმოადგენდა მათთვის
მთავარ ტერიტორიას) დასავლეთ ევროპის დაპყრობაზე მათ უარი თქვეს და ევროპაში კი
ისინი დაკმაყოფილდნენ მხოლოდ კიევის რუსეთით. მაგრამ მთავარი აქ ის არის, რომ
მონღოლთა უზარმაზარ იმპერიაში სუფევდა მშვიდობა, რამაც მნიშვნელოვნად ხელი შეუწყო
ვაჭრობის და კაპიტალიზმის განვითარებას. მათ იმპერიაზე გადიოდა სწორედ „აბრეშიმის
გზა“, რომელიც ცნობილი მაშინდელი ვაჭრების მარკო პოლოს და ბალდუჩი პეგოლოტის
სიტყვებით, ყველაზე უსაფრთხო სავაჭრო მარშრუტი იყო მსოფლიოში.
